سیری کامل در اصول فقه : دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 8 صفحه 307

اجمالی شما اصالت ندارد، بلکه شما دو قضیه دارید: یکی متیقنه است و یکی مشکوکه است، و این دو را که کنار هم بگذارید و باهم ملاحظه کنید، این انضمام و ملاحظۀ مجموع، یک عنوان علم اجمالی برای شما درست می کند. در حقیقت علم اجمالی شما مولود آن دو قضیه است، متولد از آن دو قضیه است و الا اصالت برای همان دو قضیه است. مثل اینکه شما ابتداء علم اجمالی دارید به اینکه یا پنج تومان به رفیقتان بدهکار هستید، یا ده تومان به او بدهکار هستید. ایشان می فرماید: اینجا آن که اصاله دارد این است که شما می دانید پنج تومان به رفیقتان به صورت متیقن بدهکار هستید، و شک دارید که زائد بر این پنج تومان آیا پنج تومان دیگر که مجموع عبارت از ده تومان است به او بدهکار هستید یا نه ؟ دو قضیۀ حملیه اینجا وجود دارد: یکی به صورت قضیه حملیه متیقنه است، که من مسلّما به زید پنج تومان بدهکار هستیم، و یک قضیۀ حملیه مشکوکه که آیا پنج تومان دیگر به زید بدهکار هستم زائد بر پنج تومان اول یا نه ؟ این دو را که شما کنار هم می گذارید، و به هم منضم می کنید، و با دید واحد هردو را نگاه می کنید، بعد از انضمام می گویید: علم اجمالی دارم به اینکه یا پنج تومان به زید بدهکار هستم، یا ده تومان به زید بدهکار هستم. باطنش علم اجمالی نیست، اما علم اجمالی از این دو قضیه حملیه ای که«احداهما متیقنه و الاخر مشکوکه» متولد شده است. ایشان می فرماید: در این قبیل از موارد ما حق را به آن کسی می دهیم که جواب از این مستدل داده است، یعنی آنجا مسألۀ انحلال را مطرح می کنیم، می گوییم: نسبت به قدر متیقن، علم نقش دارد، اما نسبت به زائد بر قدر متیقن، دیگر علم نقشی ندارد، اصاله البرائه جریان پیدا می کند، همینطوری که در این مثال به این کیفیتی که مطرح شد، شما پنج تومان به زید بدهید و نسبت به زائدش هم اصاله البرائه جاری بکنید. لکن این یک نوع علم اجمالی دایر بین اقل و اکثر است.

علم اجمالی نشانه دار

اما گاهی از اوقات ما یک علم اجمالی داریم که معلوم بالاجمال ما دارای یک علامت و یک عنوانی است که از طریق این علامت و از طریق این عنوان به آن معلوم بالاجمال اشاره می کنیم و ارتباط این عنوان و این علامت به اقل و اکثر علی سواء است. اینطور نیست که به اقل ارتباطش قطعی باشد و به اکثر مشکوک باشد. یک عنوانی است که هم به اقل اضافه دارد هم به اکثر اضافه دارد، و اضافه اش علی نحو واحد است، مثل همین مثال دین، اما به این صورت که شما می دانید که به زید مدیون هستید، لکن دین زید را هم در دفتر محاسباتتان ثبت کرده اید، آنجا نوشته اید که مقدار دین شما به زید چیست. فرض کنید الان دفتر در اختیار شما نیست، اگرچه اگر هم باشد در بیان ایشان