سیری کامل در اصول فقه : دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 8 صفحه 308

فرقی نمی کند لکن برای اینکه مثال خیلی روشنتر باشد، فرض کنید که الان هم دفتر در اختیار شما نیست. شما می دانید آن دینی را که به زید دارید در دفتر منعکس است، و آنجا اگر مراجعه شود، و در اختیار قرار بگیرد برای شما مشخص خواهد شد اما الان فرضا دفتر در اختیار شما نیست، الان هم دین مردد بین پنج تومان و ده تومان است. اینجا مثل فرض اول اقل و اکثر است اما خصوصیتی که اینجا دارد این است که علم در اینجا اصالت دارد، یعنی آن که اولا و بالذات برای شما معلوم است این است که می گویید: من مدیون هستم به زید به آنچه در دفتر منعکس و ثبت شده است. این برای شما به نحو اجمال، قطعی است، هیچ تردیدی ندارید، قسم هم می خورید که من مدیون هستم به آن مقداری که در دفتر مضبوط است. بعد شما تردید می کنید که آیا«ما فی الدفتر و المضبوط فی الدفتر» پنج تومان است یا ده تومان است ؟ اینجا معلوم بالاجمال شما«الدین المضبوط فی الدفتر» است، و اضافه اش به پنج تومان و ده تومان هیچ فرقی در آن نمی کند. در رابطۀ با این ما فی الدفتر این طور نیست که پنج تومان قدر متیقن باشد، و ده تومان مشکوک باشد. «ما فی الدفتر» یا پنج تومان است یا ده تومان. «ان کان پنج تومان» دین شما پنج تومان است و«ان کان ده تومان» همان عدد ده در ما فی الدفتر کأنّ مضبوط و ثبت شده است.

اشتغال یقینی و برائت یقینیه

در چنین مواردی ایشان می فرماید: شما حق ندارید بگویید: چون ما فی الدفتر مردد بین پنج تومان و ده تومان است، ما همان پنج تومان را به عنوان قدر متیقن می گیریم، و در آن پنج تومان زائد مثل همان فرض اول«اصاله البرائه من الدین» جاری می کنیم، نه، شما عالم هستید به اینکه ذمه شما اشتغال دارد به آنچه که در دفتر مضبوط است و اگر شما پنج تومان بپردازید نمی دانید که آیا برائت از آن اشتغال ذمۀ به آنچه در دفتر مضبوط است حاصل شد و فراغ ذمه حاصل شد یا نشد؟ تا زمانی که ده تومان را به زید نپردازید، علم پیدا نمی کنید به اینکه آن معلوم بالاجمال شما که اشتغال ذمه«بما فی الدفتر» است، آیا با پرداخت پنج تومان برائت از آن حاصل می شود یا حاصل نمی شود؟

پس در اینجا هم اگر به صورت سطحی نگاه کنید. دوران بین اقل و اکثر است، لکن واقعش این است این غیر از صورت اول است، اینجا معلوم بالاجمال شما عنوان دارد، معلوم بالاجمال شما دارای علامت است، و معلّم به یک علامت است، و آن عنوان و علامت ارتباط و اضافه اش به اقل و اکثر علی حد سواء است، اینطور نیست که اگر«ما فی الدفتر» پنج تومان باشد این ارتباطش«بما فی الدفتر» بیشتر از آنجایی است که اگر«ما فی الدفتر» ده تومان باشد. از نظر ما فی الدفتر ده تومان و پنج