سیری کامل در اصول فقه : دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 8 صفحه 320

بعد از پیدا کردن هزار مخصّص در مخصّصات زائده، دیگر چاره ای جز تمسّک به اصاله العموم نیست و دیگر دلیلی بر لزوم فحص نسبت به زائد بر هزار مخصّص نمی توانیم داشته باشیم.

(سؤال... و پاسخ استاد): بعد از آنکه ما هزار مخصص را پیدا کردیم الان به چه چیز علم اجمالی داریم ؟ چرا اینجا تمسّک به اصاله العموم نکنیم ؟ یعنی بعد از هزار مخصص باز هم علم داریم یا اینکه از این تشبیه بما فی الدفتر ایشان می خواهد بگوید: اگر شما هزار تومان را دادید بازهم نمی دانید که آیا ما فی الدفتر را به دائن پرداختید یا نه ؟ گفتیم: ما فی الدفتر موضوعیتی ندارد، ما فی الدفتر اثر ندارد. آنچه که اثر دارد دین است. دین یجب ادائه، دین عباره عن اشتغال الذمّه در مقابل شخص و شما در رابطۀ با خود این، یک قضیۀ به قول خودشان حملیۀ متیقنه دارید و آن این است که هزار تومان مدیون هستید و یک قضیۀ حملیۀ مشکوکه دارید و آن این است که آیا زائد بر هزار تومان مدیون هستید یا نه و در این اجراء برائت می کنیم و غیر از این هیچ عنوان دیگری که تکلیف زائدی گردن ما بیاورد وجود ندارد.

لزوم احتیاط در صورت مکفی بودن فحص ناچیز

یک نکته ای مربوط به بعضی از فروع مسأله است. این ما فی الدفتری که در کلام ایشان مطرح است قاعدتا همان طوری که آنروز عرض کردم باید جایی را فرض بکنیم که یا دفتر در اختیار انسان نباشد یا اگر هم در اختیار انسان است، بررسی آن مواجه با مشکلات و امثال ذلک باشد، اما اگر ما فی الدفتر به این کیفیت و به این صورت باشد که اگر این مدیون به مجردی که دفتر را باز بکند چندتا صفحه را بشمرد یا با یک مختصر وقت گذاشتن می فهمد قصه را که چه مقدار به این دائن مدیون است، اگر اینطوری شد، در این فرض، ما بالاتر از مرحوم محقق نائینی را عرض می کنیم که اگر علم اجمالی هم نباشد بلکه اصلا شبهۀ بدویه باشد، شما احتمال می دهید که به زید مقروض باشید لکن می دانید که اگر مقروض باشید در دفتر نوشته اید اما اصل مدیونیت برای شما مشکوک است، مراجعۀ به دفتر هم برای شما هیچ مشکل و محذوری ندارد، در اینجا با اینکه علم اجمالی هم ندارید و با اینکه شبهه، شبهۀ موضوعیه است و با اینکه در شبهات موضوعیه فقهاء و اصولیین فرموده اند که فحص لازم نیست مع ذلک در مثل این مورد که به مختصر فحصی، مسأله معلوم می شود اینجا بزرگان می فرمایند: باید فحص کرد.

لذا اگر شما احتمال بدهید که به زید مدیون هستید و دینش را در دفتر ثبت کرده اید، لازم هم نیست فرضا او به شما مراجعه بکند اما بمجردی که دفتر را باز کنید مدیونیت و عدم مدیونیت برای