سیری کامل در اصول فقه : دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 8 صفحه 323

مدلول لفظی و مفاد لفظی هیچ فرقی وجود ندارد؟ عنوان محل بحث در کتابهای اصولیه به این نحو مطرح شده است.

احتمالات موجود در اختصاص خطاب به مشافهین

لکن مرحوم آخوند(ره) صاحب کفایه می فرمایند که آن چیزی که می تواند محل بحث واقع بشود و مورد نزاع قرار بگیرد یکی از این امور ثلاثه است. در حقیقت ایشان در مورد بحث سه احتمال می دهند که هریک از این احتمالات، ممکن است مقصود از محل نزاع باشد:

یک احتمال این است که ما اصلا روی عنوان خطاب و مخاطبه و خطابات شفاهیه تکیه نکنیم بلکه محل بحث را عبارت از این قرار بدهیم که انسانی که وجود ندارد و در زمان بعث و زجر، اثری از وجود او تحقّق ندارد و در آینده وجود پیدا می کند، صد سال بعد وجود پیدا می کند، پنجاه سال بعد وجود پیدا می کند، آیا چنین انسان مقدّره الوجود را بالفعل می توانیم مکلّف قرار بدهیم ؟ بالفعل می توانیم بعث و زجری نسبت به او داشته باشیم همان طوری که نسبت به موجودین در زمان تکلیف، بعث و زجر هیچ گونه مانعی ندارد و در مسألۀ بعث و زجر، حضور در مجلس خطاب هم شرطیت ندارد، همان طوری که موجودین مثل یک مولایی نسبت به عبید موجود خودش می تواند یک بعث و زجری را صادر بکند آیا بالفعل می تواند یک بعثی متوجه معدوم بشود و یک زجری توجّه به معدوم پیدا کند؟ آیا این جایز است یا نه ؟

اگر ما محل نزاع را به این صورت تحریر بکنیم دیگر روی عنوان خطابات شفاهیه نباید تکیه بکنیم. روی این مسأله باید تکیه کرد که آیا تکلیف به هرصورتی باشد ولو به صورت خطاب هم نباشد برای اینکه تکالیفی را که کتاب الله متضمّن و متعرّض است، به صور مختلفی بیان کرده، البته نوعا به صورت خطاب«یا ایّها الذین آمنوا اقیموا الصلاه، یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیامُ کَما کُتِبَ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ » است لکن در عین حال بعضی از تکالیف مهمّه به صورت غیر خطاب مطرح شده مثل همین آیه ای که در رابطۀ با حج است«لِلّهِ عَلَی النّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلاً» که هیچ گونه مخاطبه ای در این آیه وجود ندارد. روی تحریر محل نزاع در این نحو اولی که مرحوم آخوند احتمال می دهند، تکیۀ بحث و محور بحث، خود تکلیف است به هرصورتی این تکلیف افاده بشود و به هرنوعی که مولا متعرّض این تکلیف بشود چه به صورت خطاب یا غیر صورت خطاب.

کما اینکه روی این احتمال، ما دو فرض بیشتر نداریم: یک فرض، موجودین در زمان تکلیف