سیری کامل در اصول فقه : دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 8 صفحه 324

است و یک فرض معدومین. اما موجودین در زمان تکلیف بین آنهایی که در مسجد در زمان صدور حکم حضور داشتند و بین آنهایی که در زمان صدور حکم در دکّان خودشان مشغول کسب و تجارت بودند، هیچ فرقی وجود ندارد برای اینکه در این احتمال روی مخاطبه تکیه نشده، روی خطاب تکیه نشده، روی تکلیف، تکیه شده و در تکلیف، حضور مکلّف دخالت ندارد. وقتی که مولا می گوید که همۀ عبید من فردا مثلا باید مسافرت بکنند، دیگر لازم نیست که همۀ عبید در آن محل حضور داشته باشند و این مسأله را از دهان مولا بشنوند. همین که این دستور به گوش آنها برسد و بیان از طرف مولا و اصل به آنها بشود، کفایت می کند. لذا در قاعدۀ قبح عقاب بلا بیان آن چیزی که ملاک قبح است، عقاب بلا بیان است نه«بلا حضور المکلّف فی مجلس ثبوت الحکم.» حضور و عدم حضور، در امکان توجّه حکم، هیچ گونه نقشی ندارد.

پس احتمال اولی که مرحوم آخوند می دهند دو خصوصیت در آن هست: یکی اینکه عنوان مخاطبه هیچ گونه در این احتمال مطرح نیست بلکه ملاک، توجه تکلیف است«بعثا کان او زجرا» و خصوصیت دوم این است که در این احتمال، دو شق بیشتر وجود ندارد: موجودین در زمان صدور تکلیف و معدومین اما در موجودین بین حاضرین در مسجد در زمان صدور حکم و غیر حاضرین هیچ فرقی نمی کند.

این یک احتمالی است که ایشان ذکر می فرمایند و می فرمایند: نزاع روی این احتمال، یک نزاع عقلی خواهد بود و حاکم در این مسأله، عبارت از عقل است و مسأله روی این تقدیر، جزو مسائل عقلیه ای است که در علم اصول بحث می شود مثل بحث مقدمۀ واجب، مثل بحث اجتماع امر و نهی و امثال ذلک که اینها مسائل عقلیۀ مورد تعرّض در علم اصول هستند.

امکان خطاب معدوم

احتمال دومی که ایشان ذکر می فرماید این است که محور را خود مخاطبه قرار بدهیم و مسأله را هم عقلیه فرض بکنیم به این کیفیت که از عقل سؤال بکنیم که مخاطبه و گفتگو کردن به صورت حقیقی، حرف زدن به صورت واقعی آیا با معدوم امکان دارد یا امکان ندارد؟ کسی که پنجاه سال دیگر فرضا وجود پیدا می کند آیا عقلا امکان دارد که انسان به صورت یک خطاب حقیقی و مخاطب واقعی با او مخاطبه کند و گفتگو بکند؟

روی این احتمال، باز دو خصوصیت وجود دارد: یک خصوصیت این است که محور روی این احتمال، تکلیف نیست بلکه محور، مخاطبه است و عنوان خطابات شفاهیه ای هم که در کتب اصولیه