سیری کامل در اصول فقه : دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 8 صفحه 33

گذاشته شده است که در ناحیۀ وجود یک وجود کفایت می کند برای حصول طبیعت، لذا در مقام امتثال اوامر ما می بینیم یک فرد نماز ظهر در امروز کافی است بر این که امر متعلق به طبیعت صلاه ظهر در امروز امتثال شود و یک فرد از نماز عصر کافی است که امر متعلق به اقامۀ صلاه عصر امتثال شود. اما در ناحیۀ عدم مثلا در باب نواهی، معمولا این طور نیست که اگر کسی یک بار شرب خمر را ترک کند، یک بار غیبت را ترک کند، دیگر نهی متعلق به غیبت را کاملا رعایت کرده باشد، نهی متعلق به شرب خمر را کاملا رعایت کرده باشد، این را می خواهند به حساب عقل بگذارند، چون در باب اوامر مقصود وجود طبیعت است، لذا طبیعت با وجود واحد کافی است، مگر آنجاهایی که دلیل قائم بر عدم اکتفاء به وجود واحد شود. اما در ناحیۀ نواهی چون عدم و ترک مطرح است«الطبیعه لا تنعدم و لا تترک الا بانعدام جمیع افرادها و ترک جمیع افرادها».

نسبت طبیعت به وجود و عدم

در بحثهای گذشته این معنا را به کلی انکار کردیم و گفتیم: این قاعدۀ عقلیه غیرصحیح است. این طور نیست که طبیعت نسبتش به وجود و عدم مختلف باشد، در جمیع مراحل اضافۀ طبیعت به وجود و عدم در ممکنات یک اضافۀ واحده است، اگر به وجود واحد وجود پیدا می کند به عدم آن موجود هم معدوم می شود، منتهی مانعی ندارد که طبیعت در آن واحد هم اتصاف به وجود داشته باشد و هم اتصاف به عدم. کما این که مانعی ندارد که همۀ امور متضاد در رابطۀ با طبیعت در آن واحد مطرح باشد. گفتیم که در همین مسألۀ جسم که می گویید: «الجسم اما ابیض و اما اسود، و لا یعقل ان یکون الجسم» هم اسود باشد و هم ابیض، اینجا اگر کسی گفت: که موضوع در این قضیۀ«الجسم» عبارت از جسم موجود مشخص خارجی است، یا موضوع«طبیعه الجسم و ماهیه الجسم» است. اگر موضوع جسم موجود مشخص خارجی باشد، در آن واحد نمی شود که اجتماع سواد و بیاض در آن تحقق پیدا کند. اما اگر«الجسم» معنایش«طبیعه الجسم و ماهیه الجسم» شد ماهیه الجسم در آن واحد هم معروض بیاض است و هم معروض سواد. برای این که کثیری از اجسام اسودند و مقارن با اسودیت کثیری از اجسام یک قسمت دیگر و کثیر دیگری از اجسام به ضد آن اتصاف دارند. هردو هم وجوب دارند، هردو هم مصداق طبیعت جسم هستند.

پس ما چه بگوییم ؟ ما حق نداریم بگوییم: «ماهیه الجسم اما ابیض و اما اسود». نخیر، ماهیه الجسم در آن واحد هم ابیض است در ضمن وجودات اجسامی که معروض برای بیاض هستند و اهم اسود است در ضمن وجوداتی که در همان آن معروض برای سوادند، آن جسم واحد خارجی