سیری کامل در اصول فقه : دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 8 صفحه 330

حقیقیه و در خطابه حقیقی است. کدام عقلی اجازه می دهد که انسان با دیوار مخاطبه بکند بخطاب حقیقی ؟ این یکی از بدیهیات عقل است که این جایز نیست.

لذا اگر ما بخواهیم نزاع را در یکی از این دو احتمال اول مرحوم آخوند قرار بدهیم، با توجه به اینکه ما، عقلی بودن مسأله را می پذیریم اما این چون از نوع بدیهیات عقلیه است، بدیهیات عقلیه، اصلا قابل نزاع نیست، تا چه برسد به اینکه در علم اصول آن هم محققین و بزرگان در اعصار و قرون مختلف در این مسأله بحث بکنند. بله در مسائل اصولیه، مسائل عقلیه به چشم می خورد لکن عقلیات نظریه است، مثل مسألۀ ملازمه در باب مقدمه، مثل مسألۀ اجتماع امر و نهی در باب نواهی و نظیر این مسائلی که هم عقلی است و هم نظری است و مورد اختلاف نظر است.

ردّ نظریه حنابله مبنی بر جواز خطاب معدوم

لکن چیزی که در اینجا به چشم می خورد، مطلبی است که از صاحب فصول نقل شده است که ایشان حکایت کرده است از بعضی از بزرگان علمای حنبلی و حنابله که از آن مطلبی که ایشان از آنها نقل کرده است، استفاده می شود که محل نزاع کأنّ یکی از همین دو فرض اولی است که مرحوم آخوند ذکر کرده است و عجیب تر اینکه که علاوه بر اینکه محل نزاع را این قرار داده اند، قول به جواز را اختیار کرده اند، گفته اند: هیچ مانعی ندارد که معدوم«مع وصف کونه معدوما و فی حال کونه معدوما» هم مکلف واقع بشود و هم مخاطب«بتکلیف حقیقی و بخطاب حقیقی» و استناد کرده اند به این آیه شریفه که خداوند تبارک و تعالی در قرآن می فرماید: «إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَیْئاً أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ ». گفته اند: ما از این آیه استفاده می کنیم که خداوند وقتی که اراده می کند ایجاد یک شیئی را، قبل از آنکه این شیء متلبس به لباس وجود بشود، یک تکلیفی آن هم در لباس خطاب به وسیله کلمۀ «کن» به آن متوجه می کند درحالی که این تکلیف به آن متوجه می شود، این شیء، معدوم است و بعد از توجه تکلیف، «فیکون» با کلمه«فاء»، تعقّب تحقق و وجود را دلالت می کند. پس این شیئی که خداوند اراده کرده تحقق آن شیء را، وقتی که مخاطب به خطاب«کن» واقع می شود در آن حالی است که حقیقتا معدوم است و بعد از آن که مخاطب واقع شد، با تعقب و فصل با حرف فاء، «یکون یتحقق ذلک الشیء»، پس معلوم می شود که«قبل أن یکون و فی حال کونه معدوما» با کلمه«کن» که هم خطاب و هم متضمن تکلیف است، هیچ مانعی ندارد که خطاب به معدوم و تکلیف معدوم، تحقق پیدا کند.

از این استدلال و از این مطلبی که از اینها نقل شده است، هم استفاده می شود که محل نزاع را یکی