سیری کامل در اصول فقه : دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 8 صفحه 331

از آن دو احتمال اول مرحوم آخوند قرار داده اند و علاوه؛ قول به جواز را هم اختیار کرده اند و گفته اند: هیچ مانعی ندارد تکلیف معدوم و خطاب به معدوم، درحالی که پیداست که اشکالاتی در استدلال به این آیه شریفه وجود دارد.

اشکال عقلی بودن محل بحث

اولین اشکال این است که اگر مسأله، عقلیّه است، چه معنا دارد که انسان برای یک مسألۀ عقلیه به کتاب و سنت استدلال کند؟ اگر این معنا جایز است، آنجایی هم که شما بحث می کنید که آیا خداوند تبارک و تعالی«هل هو جسم ام لیس بجسم ؟» تمسک بکنید به آیه شریفۀ«وَ جاءَ رَبُّکَ وَ الْمَلَکُ صَفًّا صَفًّا»، برای اینکه ظاهر این آیه شریفه، این است که مجیء را به خود خداوند نسبت می دهد، فرضا ظواهر کتاب هم که حجّت است، پس خوب است که ما از آیۀ شریفه استفاده بکنیم نعوذ بالله«کأنّ الله تعالی جسم یتّصف بالمجیء یتصف بالذهاب و بسائر ما یترتب علی الجسم من الاثار.»

اصولا در مسائل عقلیه، جا ندارد که به نقلیات استدلال بشود، حتی استدلال به کتاب الله برای اینکه کتاب الله، گرچه از نظر سند قطعی است اما از نظر دلالت«فی کثیر من الموارد» ظنی است و اگر چه ظواهر کتاب بنابر حق، «خلافا للاخباریین» حجیت دارد اما این به معنای این نیست که ما به ظاهر کتاب بتوانیم برای یک مسألۀ عقلیه، تمسک بکنیم و الاّ در آن مسأله هم باید به ظاهر کتاب تمسک بکنید و کأن - نعوذ بالله - خداوند را متصف بکنید«بانّه جسم لانّ الایه ینسب المجیء الی الله تعالی و المجیء من لوازم الجسم و من آثار الجسم.» پس اگر مسأله، مسأله عقلیه است، اصلا حق تمسک، نه به کتاب در آن وجود دارد و نه به سنت و نه سایر ادلۀ این چنینی.

مفارقت عالم تکوین با عالم تشریع

اشکال دوم این است که این آیه شریفه در مقام تکوین است، «اراد الله یعنی بالاراده التکوینه.» در اراده تکوینه، وقتی که اراده و مشیّت الهی، به ایجاد یک شیء تعلق می گیرد، اینطور نیست که مثل عالم تشریع و مثل عالم تقنین و تکلیف، خطابی را مطرح بکند، مثل«یا ایها الذین آمنوا اقیموا الصلاه و آتوا الزکاه»، آیا نوع این خطابی که در باب تشریعیات و احکام مطرح است، در تکوینیات هم واقعا خطابی در کار است ؟ کلمۀ«کن» در کار است که این«کن» مثل«اقم الصلوه لدلوک الشمس الی غسق اللیل» است که اول خطابی است و به دنبال این خطاب، مثلا تحققی، تحقق دارد؟ اصولا مقایسۀ مسألۀ تکوینیات با باب احکام که جدا مسألۀ مخاطبه و حکم و تکلیف و عصیان و موافقت و امثال