سیری کامل در اصول فقه : دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 8 صفحه 341

ماهیتش حیوان ناطق است. و شما هم که این قضیه را تشکیل می دهید، درست است که در تشکیل قضیه، لازم است که موضوع و محمول را تصور بکنید، و معنی تصور این است که وجود ذهنی به موضوع بدهید، و وجود ذهنی به محمول بدهید، لکن این وجود ذهنی نه در ناحیۀ موضوع و نه در ناحیۀ محمول دخالتی در اصل قضیه ندارد، «الانسان حیوان ناطق» معنایش این نیست که«الانسان الموجود فی الذهن عباره عن الحیوان الناطق الموجود فی الذهن»، و اگر اینجور بخواهد قضیه تشکیل بشود، این قضیه کاذبه خواهد شد، برای اینکه انسان موجود در ذهن، با حیوان ناطق موجود در ذهن کاملا بینشان مغایرت تحقق دارد، اتحاد بین اینها نیست.

همان طوری که در وجودات خارجیه با اینکه زید و عمرو ماهیتا مشترک هستند، و هیچ گونه اختلاف ماهوی بین زید و عمر وجود ندارد لکن در عین حال شما نمی توانید بین زید و عمر قضیۀ حملیه، که ملاکش عبارت از هو هویت و اتحاد است، تشکیل بدهید اگر بگویید: «زید عمرو» یا بالعکس: «عمرو زید، هذه قضیه کاذبه»، در وجودات ذهنیه هم مسأله اینطور است. اگر شما انسان را دو بار تصور کردید، و دوبار وجود ذهنی به او دادید، این دو وجود ذهنی مثل دو وجود خارجی است، یعنی امکان ندارد که بین این دو وجود اتحاد و هو هویتی تحقق پیدا کند.

پس درست است که در تشکیل قضیۀ«الانسان حیوان ناطق»، آن مخبر و تشکیل دهنده ناچار است که موضوع را تصور کند، ناچار است که لباس وجود ذهنی به موضوع بپوشاند، اما این نه به این معناست که این وجود ذهنی دخالت در موضوعیت موضوع دارد، و یا دخالت در محمولیت محمول دارد. به عبارت روشنتر: شما می گویید: آن انسانی که در ذهن موجود است، با قطع نظر از وجودش در ذهن، متحد است با حیوان ناطقی که در ذهن وجود دارد، آن هم با قطع نظر از وجودش در ذهن.

پس قضیۀ طبیعیه این شد که حکم روی طبیعت رفته است، اتحاد محمول و موضوع در عالم ماهیت و طبیعت است و اماره و راهنمای این قضیۀ طبیعیه یک مطلب است، و آن این که هرکجا شما توانستید به کلمۀ موضوع، عنوان ماهیت را اضافه کنید، بفهمید که آن قضیۀ طبیعیه است. مثل «الانسان حیوان ناطق» که می توانید کلمۀ ماهیت را به موضوع اضافه کنید و بگویید: «ماهیه الانسان الحیوان الناطق» هرکجا عنوان ماهیت یا طبیعت را توانستید به موضوع اضافه کنید، این علامت این است که این قضیه، قضیۀ طبیعیه است. این اجمالی از قضیۀ طبیعیه.

قضیۀ خارجیه

نقطۀ مقابل قضیۀ طبیعیه، قضیۀ خارجیه است، که کاملا نقطۀ مقابل قضیۀ طبیعیه واقع شده است.