سیری کامل در اصول فقه : دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 8 صفحه 378

چه کسی واقع شده است، مخاطبه بین چه کسانی تحقق پیدا کرده است، یک داستان دیگری است.

می فرمایند: در«یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ»، فرض کنید که مخاطب، خصوص همان جمعیتی هستند که پای منبر رسول خدا(صلی الله علیه و آله) بودند، و مخاطبه بین رسول خدا و آنها واقع شد، و غیر از اینها هم هیچ کس مخاطب نیست، حتی آن کسی که دکّانش در فاصلۀ چند متری مسجد رسول خدا بوده است، لکن در مسجد حضور نداشته است، اما مخاطب منحصرا حاضرین باشند، معنایش این نیست که مقصودین به افهام هم همان حاضرین هستند. بین این دو خلط واقع شده است، که اگر مخاطب گروه خاصی بود، آیا مقصود به افهام هم همین گروه خاص است ؟ یعنی رسول خدا می خواسته است که فقط اینها در جریان«أَوْفُوا بِالْعُقُودِ» قرار بگیرند، یا این که یک حکمی است که همۀ مسلمانها تا روز قیامت باید در جریانش قرار بگیرند، و برطبق آن عمل کنند، ولو اینکه مخاطب، خصوص حاضرین در مجلس تخاطب باشد.

پس خلاصۀ بیان مرحوم محقق خراسانی به این برمی گردد، که اگر ما در باب حجیت ظواهر، همان نظریه مشهور را پیدا بکنیم، و بگوییم که ظواهر برای همه حجیت دارد، چه مقصودین به افهام و چه غیر مقصودین به ابهام، روشن است که ظاهر آیۀ«یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ» برای همه حجت است ولو مخاطب هم نباشند، ولو مقصود به افهام هم نباشد فرضا. اما اگر نظریه محقق قمی را انتخاب بکنیم، و دائرۀ حجیت ظواهر را منحصرا در محدودۀ مقصودین به افهام قرار دهیم، می فرمایند: اینجا هم همینطور است، کأن خلط شد بین اختصاص خطاب به حاضرین، و بین اینکه حاضرین تنها مقصود به افهام باشند.

در باب ظواهر یک وقت می گوییم: اختصاص به مخاطبین دارد، کسی در باب حجیت ظواهر، این حرف را نزده است، کسی که در مقابل مشهور ایستاده، محقق قمی است، ایشان هم کلمۀ مخاطب را نیاورده است، عنوانش این است، که آیا هدف متکلم از تکلم این کلام، افهام کیست ؟ می خواهد این مطلب را به چه کسی بفهماند، این چه فرقی می کند که خطاب اختصاص به حاضرین داشته باشد، یا نداشته باشد؟، ولو اینکه خطاب اختصاص به حاضرین داشته باشد، اما مقصودین به افهام عبارت از خصوص حاضرین نیست، بلکه مقصودین به افهام همه مؤمنین تا روز قیامت هستند، که رجوع کنند به این آیه شریفه و به این قانون الهی و حکم را از طریق این قانون استفاده کنند.

عدم حجیّت ظواهر برای غیر حاضرین

لکن مرحوم محقق نائینی(ره) همین حرفی که ابتداء در ذهن انسان می آید، ایشان با یک عنوان