سیری کامل در اصول فقه : دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 8 صفحه 414

است و مسأله عرفی است، باید مورد بحث و مورد بررسی قرار بگیرد. برای بررسی این موضوع، اولا لازم است که ما معنای مفهوم موافق را بفهمیم چیست ؟ «ما معنی المفهوم الموافق ؟» تعبیرهای مختلف و تفسیرات مختلفی در رابطۀ با مفهوم موافق ذکر می شود که اینها را باید بررسی کرد و بعد ببینیم که آیا در مقابل عام، کدامیک صلاحیت مخصصیت دارد و کدامیک ندارد؟

معنای مفهوم موافق و مفهوم مخالف

آن اثر بارز و ظاهر و فارق بین مفهوم موافق و مفهوم مخالف، که در فرق این دو، جلب توجه می کند این است که مفهوم مخالف، قضیه ای است که در ایجاب و سلب و در اثبات و نفی با منطوق، مخالفت دارد. اگر منطوق یک قضیۀ ایجابیه باشد، مفهوم مخالف، قضیۀ سلبیه است. اگر منطوق، یک قضیۀ سلبیه باشد، مفهوم مخالف، یک قضیۀ ایجابیه است. و علاوه؛ استفادۀ مفهوم مخالف بنابر قول به ثبوت مفهوم، یک وجه روشنی دارد منتها آیا این وجه، درست است یا نه ؟ قائلین به ثبوت مفهوم، می گویند: درست است، قائلین به انکار مفهوم، این وجه را قبول ندارد. اما یک وجه و یک ملاک، بیشتر وجود ندارد و آن این است که قضیه شرطیه که در رأس قضایایی است که از نظر مفهوم مورد بحث قرار گرفته است، آیا شرط در قضیۀ شرطیه، علیّت منحصره برای ثبوت جزا دارد یا ندارد؟ آنهایی که قائل به ثبوت مفهوم هستند، می گویند: شرط در قضیه شرطیه حالا از هر راهی، علیّت منحصره دارد برای ثبوت جزاء. اگر یک معلولی، دارای علیّت منحصره شد، به دنبالش یک قضیه ای قهرا تحقق دارد و آن قضیه این است که«اذا انتفت العلیّه المنحصره، ینتفی المعلول»، لذا استنتاج و استنباط مفهوم مخالف از منطوق کلام مولا، مستند به همین دلالت بر علیّت منحصره است.

به ما می گویند: در«إن جائک زید فاکرمه» که همین مقدار را متکلم بیان و افاده کرده است، شما از کجا استفاده می کنید که«إن لم یجئک زید فلا یجب علیک اکرامه ؟» این را از کجا درآوردید؟ این را که متکلم بیان نکرده است. آنهایی که قائل به ثبوت مفهوم هستند، می گویند: ما از راه علیّت منحصره این معنا را استفاده کردیم که مجیء زید، علت منحصره وجوب اکرام است. طبع قصه اقتضا می کند که اگر علت منحصره منتفی شد، معلول به دنبال او منتفی خواهد شد. لذا راه استفادۀ مفهوم مخالف بنابر قول به ثبوت مفهوم، یک راه روشن و راه بسیار واضحی است، منتها قائل به ثبوت این علیت منحصره را پذیرفته اما منکرین قبول نمی کنند که قضیۀ شرطیه دلالت بر علیّت منحصره داشته باشد.

اما در رابطۀ مفهوم موافق، مشکل اول این است که مفهوم موافق چیست و از چه طریقی، از کلام متکلم استفاده می شود؟ راه استفاده آن چیست ؟ و در مسیر همان کلام متکلم هم هست؛ یعنی اگر