سیری کامل در اصول فقه : دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 8 صفحه 455

بیشتر نیست، و بر این یک فرد، همۀ عناوین مستثنی منه صادق است، لکن چون در مستثنی منه، احکام متغایره وجود دارد، ما اینجا گیر می کنیم، مثل اینکه اگر گفت: «اکرم العلماء و مثلا و اهن الفساق و اضف کل هاشمی الاّ زیدا» و ما ملاحظه کردیم، دیدیم که در خارج یک زید وجود دارد که هم عنوان عالم بر او منطبق است، هم عنوان فاسق بر او منطبق است، هم از مصادیق هاشمیین است.

یک زید هم بیشتر وجود ندارد اما مجمع کل این عناوین است و احکام هم مختلف است، بما انه عالم وجوب اکرام دارد، بما انه فاسق، وجوب اهانت دارد، و بما انه هاشمی وجوب ضیافت دارد. حالا ما نمی دانیم این«الاّ زیدا» مثلا به اضف که جملۀ اخیر است ارتباط پیدا می کند یا اینکه با همۀ احکام ثلاثه ای که در این جملات مطرح است، ارتباط پیدا می کند؟ این هم یک جور.

نحوۀ سوم در باب مستثنی، عبارت از این است که اگر گفت: «اکرم الفقهاء و النحویین و الاصولیین الاّ زیدا» و ما می بینیم که سه زید داریم: یک زید مصداق فقیه است و داخل در افراد فقهاء است، یک زید دیگر مصداق اصولی است و داخل در اصولیین است، یک زید سومی داریم که داخل در مفسرین است. یک«الاّ زیدا» هم بیشتر در کلام نیست، و در هرکدام از این عناوین مستثنی منه، یک زید نامی تحقق دارد که اگر بخواهد استثناء به همۀ جمل برمی گردد، معنایش این می شود که سه زید خارج شده: یک زید از فقهاء خارج شده، یک زید از اصولیین خارج شده و یک زید هم مثلا از مفسرین خارج شده. پس در رابطۀ با مستثنی سه جور مستثنی می شود تصور کرد.

آن نکته ای که در اول بحث عنوان کردم این است که مستثنی فی نفسه باید صلاحیت رجوع به کل داشته باشد، (این را شما فراموش نکنید) و الاّ اگر گفت: «اکرم الفقهاء و الاصولیین النحویین الاّ زیدا» و ما دیدیم که فقط زید نام در نحویین که جملۀ اخیر است وجود دارد، او دیگر نمی تواند داخل در محل بحث ما باشد. پس مستثنایی که ما این سه صورت را بر آن تصور می کنیم به لحاظ رعایت این شرط است، که صلاحیت رجوع به کل واحد من الجمل و جمیع الجملات را داشته باشد.

استحالۀ رجوع استثنا به همه جملات

بعد از آنکه این تقسیم تحقّق پیدا کرد، این قائل می گوید: اگر استثناء با غیر حرف باشد، حالا یا با اسم باشد مثل«باستثناء زید» یا با فعل باشد بگوید: «استثنی زیدا» کلمۀ الاّ در کار نباشد، اینجا اگر گفت: «اکرم الفقهاء و الاصولیین و المفسرین باستثناء الفسّاق منهم» یا گفت: «استثنی الفساق منهم» در اینجا مستحیل است که این استثناء به همۀ جمل ارتباط پیدا کند، روی همان مبنایی که ما در باب استعمال لفظ در اکثر از معنا در مشترکات لفظیه در مباحث اوّلیه علم اصول بحث کردیم که آیا متکلّم