سیری کامل در اصول فقه : دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 8 صفحه 462

استثناء، اینجا شبهۀ این هست که شما یک زید را گفتید، یک کلمۀ زیدا را استعمال کردید، وقتی که از شما می پرسیم که ما المراد به این زید؟ شما می گویید: زید فقیه، زید اصولی، زید مفسر، و اینها افراد ثلاثه و معانی ثلاثه برای زید هستند. می گوییم: راست است اینجا را ما قبول می کنیم که این استعمال لفظ در اکثر از معناست اما چون بحث ما بحث اثباتی نیست، بلکه ما در مقام ثبوت بحث می کنیم، چه مانعی دارد که ما«الاّ زیدا» در اینجا را بگوییم: مقصود این است: «الاّ المسمی بزید؟» اگر عنوان، عنوان«المسمی بزید شد» کلی می شود، مثل عنوان الفساق می شود. «المسمی بزید» یک معنا دارد، یک مفهوم دارد منتها مصادیق و افراد متعدده دارد.

ممکن است بفرمایید: این خلاف ظاهر است که شما«الاّ زیدا» را به«الا المسمی بزید» معنا بکنید. می گوییم: قبول داریم. اما مسألۀ ظاهر و خلاف ظاهر، مربوط به بحثهای اثباتی است. در مقام اثبات اگر بخواهیم یک ظهوری ادعا بکنیم، شما جلوی ما را بگیرید، بگویید: معنا کردن«الاّ زیدا» به «الاّ المسمی بزید» خلاف ظاهر است، ما هم قبول می کنیم اما فرض این است که بحث ما هنوز به مقام اثبات نرسیده. ما داریم در مقام ثبوت بحث می کنیم. در مقام ثبوت ظاهر و خلاف ظاهر نباید مطرح بشود. باید یک راه حلی پیدا بکنیم که از استحاله و امتناع تخلّص پیدا بکنیم.

راه تخلّص از استحاله استعمال در اکثر از معنای واحد

یک راه تخلّص از استحاله و امتناع، این است که در این مثال«الاّ زیدا» بگوییم: «الاّ المسمی یزید». اگر زید به معنی المسمی بزید شد، این دیگر استعمال لفظ در اکثر از معنای واحد نیست، برای اینکه المسمی بزید یک عنوان عام است، لذاست که بعضی ها در بحث تثنیۀ اعلام شخصیه و جمعشان همین راه را طی کردند، گفتند: وقتی دوتا زید در کار باشد می گویید: زیدان، درحالی که معنای تثنیه این است که دو فرد از یک حقیقت را شما بیان کنید، و بین دو زید، مباینت است. امکان ندارد که بین دو زید مباینت نباشد. و شاهدش هم این است که هیچ نوع قضیۀ حملیه ای بین دو زید نمی شود برقرار بشود نه حمل اولی ذاتی، نه حمل شایع صناعی. برای اینکه بین افراد با خصوصیات فردیه ای که در معنای موضوع لهشان مدخلیت دارد، مباینت کامل تحقق دارد. «زید انسان» درست است، اما«زید عمرو» با اینکه هردو مصداق یک ماهیت هستند به هیچ وجه قابل تصحیح و حکم به صحت نیست.

پس همان طوری که بعضی ها در تثنیه گفته اند: این زیدی که ما تثنیه می بندیم، اول معنایش را المسمی بزید می کنیم، و المسمی بزید یک عنوان جامعی است که همۀ زیدها را شامل می شود، و