سیری کامل در اصول فقه : دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 8 صفحه 465

پای استثنا مطرح باشد، استثنا به عقد الوضع مربوط است. مثلا در این جملۀ معروفه«جائنی القوم الاّ زیدا» ایشان می فرمایند که این استثنا به قوم مربوط است برای اینکه شما زید را از قوم استثنا می کنید، و قوم در این قضیه، عنوان عقد الوضع دارد، و مجیء، عنوان عقد الحمل، که وقتی که ما بخواهیم قضیۀ حملیه تشکیل بدهیم کانّ اینطور می گوییم: «القوم الاّ زیدا جائنی» القوم به عنوان عقدالوضع مطرح است، جائنی به عنوان عقدالحمل، و استثنا هم در رابطۀ با قوم است، و در رابطۀ با عقدالوضع است. این را هم ایشان مسلّم می گیرند.

تفصیل در جمل متعقب به استثنای واحد

با توجّه به این دو مقدمه، در ما نحن فیه این طور تفصیل قائل می شوند، می فرمایند: این جمل متعدده که عقیب آنها یک استثنا واقع شده است، علی نحوین است، این جمل مستثنی منه بر دو قسم است: یک وقت این است که این جمل در عقد الوضع متحدند، لکن در عقد الحمل باهم اختلاف دارند مثل اینکه می گوید: «اکرم العلما و سلّم علیهم و اضفهم» که در تمامی این جملات، علما موضوع هستند و عقدالوضع در این جملات یکی است، منتها احکام متعدده و عقد الحمل های متعدد در کار است. یکی مسألۀ وجوب اکرام است و یکی مسألۀ وجوب سلام است، و یکی مسألۀ وجوب ضیافت و پذیرایی از آنهاست، اما عقدالوضع یکی است و عبارت از العلما است. لذا می گوید: «اکرم العلما و سلّم علیهم و اضفهم» و بعد یک استثنا می آورد: «الاّ الفساق منهم.»

ایشان می فرماید: در اینجا با توجه به آن نکتۀ ادبی که ما ذکر کردیم که استثنا همیشه به عقد الوضع می خورد، و با توجه به اینکه عقد الوضع مستثنی منه در این جملات متعدده یکی است، این طور نیست که در عقد الوضع تغایر داشته باشند در اینجا باید ملتزم بشویم به اینکه استثنا به تمامی جمل ظهور دارد. چرا؟ برای اینکه استثنا به عقدالوضع می خورد و فرض هم این است که عقد الوضع در این جملات یک عنوان است و آن عنوان علما است. پس چطور می توانیم در اینجا استثنا را تنها در رابطۀ با جملۀ اخیره بدانیم ؟ مگر بین جملۀ اخیره با دو جملۀ قبلی در عقد الوضع فرق وجود دارد؟ هردو یک عقدالوضع دارند، و استثنا هم به عقدالوضع می خورد. لذا در این قسم ایشان می فرماید: ظاهر این است که استثنا به تمام جمل متعدده رجوع می کند، و استثنا از جمیع است.

اما اگر مسأله عکس شد، دیدیم که عقد الوضع ها متعدد است، لکن عقدالحمل یکی است مثل اینکه گفت: «اکرم العلماء و الاصولیّین و المفسرین الاّ الفساق منهم» از نظر حکم که عبارت از وجوب اکرام است، و به تعبیر دیگر: عقد الحمل، از نظر عقد الحمل، همان اکرم است، چیز متعددی