سیری کامل در اصول فقه : دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 8 صفحه 466

نیست لکن از نظر عقدالوضع، متعدد است، یکی فقها است، یکی اصولیین است، و یکی مفسرین است، و اینها عناوین مستقله هستند، و متغایر و جدای از یکدیگرند. اگر به دنبال اینها گفت: «الاّ الفساق منهم» باتوجه به این که استثنا باید به عقد الوضع بخورد، می بینیم که این نیاز استثنایی با رجوع استثنا به جملۀ اخیره تأمین می شود. اگر«الاّ الفساق» به خصوص مفسرین خورد، استثنا نیاز داشت که در رابطۀ با عقد الوضوع باشد. این نیاز استثنا را رجوع استثنا به جملۀ اخیره تأمین کرد.

وقتی که این نیاز تأمین شد، دیگر چه ضرورتی دارد و چه وجهی دارد که این استثنا به علما و فقهاء و اصولییّن هم ارتباط پیدا کند؟ او روی نیاز مجبور بود که به جملۀ اخیره بما اینکه یک عقد الوضع خاص و مغایر با عقدالوضع های جملۀ اولی و ثانی است، بخورد و رجوع به جملۀ اخیره کرد، بعد از آن که به جملۀ اخیره رجوع کرد، دیگر نیازی ندارد، مسأله ای مطرح نیست که آن را ارجاع به جملۀ اولی و جملۀ ثانی هم بدهیم. لذا در این قسم که عقد الحمل واحد باشد و عقدالوضع متعدد باشد، ایشان می فرماید: ما می گوییم رجوع به جملۀ اخیره می کند، و هیچ ملاک و ضرورتی برای رجوع به جمله های دیگر وجود ندارد. یک چنین تفصیلی مرحوم محقق بزرگوار نائینی(ره) ذکر فرموده اند.

بطلان نظریۀ رجوع استثنا به عقدالوضع

لکن این دو مقدمه ای که در کلام ایشان هست و البته ما اسم آن را مقدمه گذاشته ایم، یکی از آنها را ما قبول داریم. مسألۀ عقدالوضع و عقدالحمل، یک مسأله ای است که در منطق مطرح است و جای بحث نیست. اما آن مطلب ادبی که هرکجا پای استثنا مطرح باشد، لامحاله باید این استثنا به عقد الوضع بخورد، و شاهدش هم«جائنی القوم الاّ زیدا» است که به حسب ظاهر زید استثنا از قوم است، و قوم هم عنوان عقدالوضع دارد، این حرف به نظر، غیرصحیح می رسد برای اینکه در باب استثناء، خود ادبا و خود محقّقین از نحویین هستند که به ما می گویند که جملۀ مشتملۀ بر استثنا متضمن دو حکم است: اگر مستثنی منه، حکم ایجابی باشد، مستثنی، یک حکم سلبی را به خودش اختصاص داده است و اگر مستثنی منه، یک حکم سلبی باشد، در رابطۀ با مستثنی، حکم ایجابی مطرح است.

به عبارت دیگر: کانّ از نظر ادبی، این معنی روشن است که قضیه ای که مشتمل بر استثنا است، متعرض دو حکم است: هم حکم مستثنی منه را بیان کرده است، یعنی در رابطۀ با مستثنی منه و هم حکم در رابطۀ با مستثنی را درحالی که اگر«جائنی القوم الاّ زیدا» را این گونه مطرح کنیم، که الاّ استثنای از قوم است، اگر استثنا از قوم شد، جنبۀ وصفی پیدا می کند، یعنی معنی«جائنی القوم الاّ زیدا» این می شود: «جائنی القوم قوم متصفون بانّه غیر زید» قومی که اتصاف دارند به اینکه زید