سیری کامل در اصول فقه : دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 8 صفحه 472

می گفتیم: آنجایی که عقدالوضع واحد باشد، مثل«اکرم العلماء، و سلّم علیهم و اضفهم» وقتی که در استثنا«الاّ الفساق منهم» را ذکر می کند، ظاهر این است که مرجع این ضمیر، همان علمایی است که در اول کلام و در جملۀ اولی ذکر شده است، و گفتیم: اگر این معنی نبود که رجوع استثنا به جملۀ اخیره یک مسألۀ مسلّمی است، و لو به عنوان قدر متیقّن لقائل ان یقول که در این مثال فقط به همان جملۀ اولی برمی گردد. اما حداقل باید بگوییم: به تمامی جملات برمی گردد و اختصاصی به جملۀ اخیره ندارد. در این فرض سومی که ما امروز ذکر کردیم که عقد الوضعها متعدد باشد، این ملاک تحقق ندارد. و همینطور آن ملاکی که در قسم دوم ذکر کردیم، گفتیم: اگر عقدالحمل واحد باشد، معمولا عقد الحمل را در کلام مکرر نمی کنند، می گویند: «اکرم العلماء و الهاشمییّن و التجار»، اگر به دنبال این گفت: «الاّ الفساق منهم»، با توجه به آن جوابی که از مقدمۀ مرحوم آقای نائینی(ره) عرض کردیم که استثنا معمولا در رابطۀ با عقدالحمل است«جائنی القوم الا زیدا» این استثنا از اسناد مجیء الی القوم است، نه اینکه استثنا از قوم باشد، روی این مبنا گفتیم: وقتی که می گوید: «اکرم العلماء و التجار و الهاشمییّن الاّ الفساق منهم»، یک اکرم بیشتر در کلام ذکر نشده و ظاهر این است که رجوع می کند به همان عقدالحمل، و عقدالحمل هم که«فرض انّه شیء واحد.»

در این قسمی که امروز فرض کردیم، هیچ کدام از این دو جهت و دو ملاک وجود ندارد. هم عقدالحمل متعدد است و هم عقدالوضع متعدد است. می گوید: «اکرم العلماء اضف الهاشمییّن، سلّم علی التجار الاّ الفساق منهم» اینجا روی کدام یک از دو ملاکی که دیروز ذکر کردیم می توانیم تکیه کنیم ؟

فقدان کلام از ظهور عرفی

اینجا به نظر می رسد که کلام فاقد ظهور است، نه ظهور در رجوع بخصوص اخیره دارد و نه ظهوری در رجوع به همۀ جمل دارد، بلکه کلام مجمل است، منتها اجمالش به این صورت است که رجوع به جملۀ اخیره به عنوان قدر متیقّن مطرح است، نه به عنوان ظهور کلام در رجوع به جملۀ اخیره.

پس در این قسم سوم که خصوصیت آن این است که هم عقدالوضع متعدد است و هم عقد الحمل تعدّد دارد، برخلاف آن دو صورت گذشته که ظهور در رجوع به تمامی جمل داشت، ما از هیچ طریقی و از هیچ راهی نمی توانیم برای او ظهوری درست کنیم. باید حکم اجمال و فقد ظهور را در اینجا پیاده کرد.