سیری کامل در اصول فقه : دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 8 صفحه 473

نقطۀ اشتراک صور ثلاثه

صورت ثلاثه ای که دیروز و امروز گفتیم، در یک جهت مشترک بودند. چون نظرتان هست که یک تقسیمی را ابتداء کردیم و آن تقسیم این بود که یک وقت مستثنی مشتمل بر ضمیر است، یک وقت مستثنی هیچ گونه اشتمال بر ضمیر ندارد. حالا در اینجایی که مستثنی اشتمال بر ضمیر ندارد، یک وقت مستثنی، یک عنوان عامی است که این عنوان عام، مصداق یا مصادیقی در تمام عناوین مستثنی منه دارد، مثل عنوان فاسق که معمولا در نوع عناوین تحقق دارد. اما یک فرض دیگری هم هست که باز آن هم دو فرض می شود و آن این است که مستثنای ما، یک عنوان عام نباشد، بلکه شخص مستثنی باشد مثل آن مثالهایی که در ابتدای بحث می زدیم بگوید: «الا زیدا.»

و البته باز این نکته فراموش نشود که اصلا محل بحث ما در این استثنای عقیب جمل متعدده آنجایی است که امکان رجوع به تمامی جمل وجود داشته باشد و الاّ اگر گفت: «اکرم العلماء اضف الهاشمییّن، سلم علی التجار الا زیدا» و ما دیدیم که زیدنام فقط در تجّار وجود دارد، اما در هاشمییّن ولو یک فرد به نام زید وجود ندارد، در علماء یک فرد به نام زید وجود ندارد، این از محل بحث خارج است. حکم این را دیگر نباید اینجا بیان کنیم. محل بحث آنجایی است که مستثنی ولو اینکه شخص باشد، امکان داشته باشد که با تمام جملات مستثنی منه مرتبط باشد. حالا چگونه می شود؟ در این مثالی که عرض کردیم راهش این است که در هرکدام از این عناوین، یک زیدنامی وجود دارد، هم زید عالم داریم، هم زید هاشمی داریم، و هم زید تاجر داریم و الاّ اگر فقط زید منحصر به عنوان تاجر شد این خارج از بحث ماست.

این سه صورتی که تا به حال ذکر کردیم مربوط به آنجایی بود که مستثنای ما اولا عنوانش کلی و عام بود، مثل الفساق و ثانیا مشتمل بر ضمیر بود، می گفت: «الاّ الفساق منهم.» حالا در همین فرض اگر خصوصیت اول وجود دارد الاّ الفساق است، لکن صحبتی از ضمیر نشده است، اشاره ای به ضمیر نکرده است، گفته است: «اکرم العلماء» در آن فرض اول، «و سلّم علیهم، و اضفهم الا الفساق»، هیچ صحبتی از ضمیر هم مطرح نیست که ما بگوییم: ظاهر این است که مرجع ضمیر، همان علمایی است که در جملۀ اولی مطرح شده، و مرجع ضمیر در جملۀ دوم و جملۀ سوم هم هست.

حکم عدم ذکر ضمیر

در اینجایی که ذکر ضمیر نشده است، ما باید ظاهر قضیه را این گونه قرار بدهیم که ضمیر به