سیری کامل در اصول فقه : دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 8 صفحه 477

گونه استحاله ای و امتناعی ندارد؛ لذا بحث ثبوتی را گذراندیم.

تفصیل مرحوم نائینی ره و ردّ آن

در بحث اثباتی یک تفصیلی از محقق نائینی(ره) نقل کردیم که ایشان می فرمود: در این جملات متعدده ای که به دنبالش یک استثنا واقع شده است، اگر عقد الوضع متحد باشد و اختلافشان تنها در رابطۀ با عقد الحمل باشد، اینجا استثنا به تمامی جمل برمی گردد. اما اگر در عقد الوضع اختلاف داشته باشند، دیگر به تمامی جمل برنمی گردد. عرض کردیم که مبنای این تفصیل عبارت از این است که ایشان استثنا را به طور کلی در رابطۀ با عقد الوضع می داند، مثلا وقتی که می گوییم: «جاء القوم الا زیدا» ایشان«الا زیدا» را به قوم مربوط می داند و مستثنای از قوم می داند و این الا را جانشین یک صفتی برای قوم می بیند و«جاء القوم الا زیدا» را این طوری معنا می کند یعنی«جاء القوم المتصفون بانّهم غیر زید»، که اگر استثنای به عقد الوضع که در جاء القوم عبارت از قوم است مربوط شد، استثنا جانشین یک صفتی می شود و معنی«جاء القوم الا زیدا» به همین تعبیری که عرض کردیم برمی گردد، و اگر اینطور شد، معنایش این می شود که جمله«جاء القوم الا زیدا»، فقط متعرض یک حکم است و متعرض یک جنبه اثباتی است و دیگر در جمله ای که مشتمل بر استثنا باشد، تعرض به دو حکم نیست.

عرض کردیم: این برخلاف آن چیزی است که نحویین در باب استثنا معتقد هستند که می گویند:

استثنای از اثبات، سلب است و استثنای از سلب، ایجاب است و معنی این عبارت ادبا و نحویین، این است که جمله که مشتمل بر استثنا باشد، متعرض دو حکم است: هم حکم ایجابی دارد و هم حکم سلبی دارد. در«جاء القوم، الا زیدا» حکم ایجابی، اول و حکم سلبی، دوم است. در«ما جاء القوم الا زید» حکم سلبی، اول است و حکم ایجابی دوم است. و این برگشت به این می کند که استثناء ارتباط به حکم دارد. حکم عبارت از عقد الحمل در قضیه است. وقتی که شما می گویید: «الصلاه واجبه» عقد الحملش عبارت از حکم است و در«القوم جائنی» قوم به عنوان عقدالوضع مطرح است و جائنی به عنوان عقد الحمل مطرح است. لذا این مبنای کلام مرحوم محقق نائینی را نپذیرفتیم و این را مفصل بحث کردیم.

اولا آن نکته ای که در اینجا مهم است و باید مورد توجه قرار بگیرد این است که ولو در کلمات اکثر اصولیین اصلا برای مسأله، صور و فروضی فرض نشده است بلکه آنهایی که گفته اند: استثنا در رجوع به جمیع ظهور دارد در تمامی موارد گفته اند و آنهایی هم که گفته اند که ظهور در رجوع به