سیری کامل در اصول فقه : دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 8 صفحه 478

خصوص اخیره دارد باز در تمامی موارد گفته اند و آنهایی هم که مسأله اجمال و عدم ظهور را مطرح کرده اند، آنها هم در تمامی موارد ذکر کرده اند. تنها مرحوم محقق نائینی(ره) پیدا شدند که یک تفصیلی به آن کیفیت که ملاحظه فرمودید، ذکر کردند. لکن واقعیت مسأله این است که باید بیشتر فروض را بررسی کنیم و دلیلی قائم نشده است که همه فروض، یک حکم دارد و بلکه هر فرضی را مستقلا باید ملاحظه کرد.

فروض ششگانه مسأله

ابتداء شش قسم را ذکر کردیم به این کیفیت که اولا گفتیم: مستثنی یک وقت مشتمل بر ضمیر است و یک وقت اشتمالی بر ضمیر ندارد. یک وقت می گوید: «اکرم العلماء و التجار و الهاشمیین، الاّ الفساق منهم» که در مستثنی، ضمیر وجود دارد. یک وقت در مستثنی ضمیری وجود ندارد. در آنجایی که مستثنی مشتمل بر ضمیر است، سه صورت تصور می شود: یک وقت جملات مستثنی منه در عقدالوضع مختلف هستند و یک وقت در عقد الحمل مختلف هستند و یک وقت در هردو مختلف هستند هم در عقدالوضع و هم در عقد الحمل که مثالهایش به این کیفیت است:

آنجایی که در عقد الحمل اختلاف داشته باشند لکن در عقد الوضع متحد باشند، مثل این که بگوید: «اکرم العلماء و سلّم علیهم و اضفهم الا الفساق منهم» که لزوم اکرام و سلام و میهمانی کردن به عنوان عقد الحمل مطرح است، اما عقدالوضع در تمامی این جملات، عبارت از علما است«اکرم العلماء و سلّم علیهم و اضفهم الا الفساق منهم.»

گاهی عکس این مطلب است یعنی در عقد الحمل اتحاد دارند لکن در عقدالوضع باهم مختلف هستند مثل اینکه می گوید: «اکرم العلماء و التجار و الهاشمیین الا الفساق منهم» که عقد الحمل عبارت از اکرم است لکن عقد الوضعش مختلف است و علما و تجار و هاشمیین، عناوین ثلاثه مختلفه است و فرض این است که مستثنی هم مشتمل بر ضمیر است.

قسم سوم این بود که هم در عقدالوضع مختلف باشد و هم در عقد الحمل مختلف باشد مثل اینکه می گوید: «اکرم العلماء و سلّم علی التجار و اضف الهاشمیین الا الفساق منهم» که هم اختلاف در عقد الحمل مطرح است و هم اختلاف در عقدالوضع مطرح است.

حکم اختلاف در عقد الحمل و اتحاد در عقدالوضع

حکم این سه صورت به این صورت است که اگر اختلاف در عقد الحمل باشد اما در عقدالوضع