سیری کامل در اصول فقه : دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 8 صفحه 484

صورت دومی هم که خالی از ضمیر است، حکم همان سه صورت را که مشتمل بر ضمیر بود پیدا می کند. اگر نظرتان باشد دو صورت از آن سه صورت دیروز را عرض کردیم که استثنا به تمامی جمل رجوع می کند و یک صورتی اجمال پیدا می کند که حالا حکم اجمال را در ذیل این بحث ان شاء الله عرض می کنیم. این سه صورت امروز هم همینطور است دو صورتش استثنا رجوع به تمامی جمل دارد و یک صورتش هم اجمال دارد. تا اینکه ببینیم در صورت اجمال چه باید گفت و چه اثری بر اجمال ترتب پیدا می کند؟ این شش صورت است. دو صورت دیگر هم باقی مانده است که هریک از آن دو صورت هم به یک اعتبار دو قسم می شود و به یک اعتبار سه قسم می شود.

فرق صور اخیر با صورت مستثنای علم

این دو صورتی که می خواهیم ذکر کنیم، فرقش با این شش صورت ذکر شده، در این جهت است که این شش صورتی که ذکر شد، مستثنای ما یک عنوان عامی است و این عنوان عام افرادی دارد و افرادش در تمام جمل مستثنی منه وجود دارد یعنی وقتی می گوید: «اکرم العلماء و اضف التجار و اطعم الفقرا الا الفساق منهم» فساق، یک عنوان عامی است هم مصادیقی در بین فقرا دارد و هم مصادیقی در بین تجار دارد و هم مصادیقی متأسفانه در بین علما دارد. در جمیع عناوینی که مستثنی منه در جمل متعدده وارد شده است مستثنای ما یک عنوان کلی و عنوان عامی است و له مصادیق. اما این دو صورتی که حالا می خواهیم ذکر بکنیم که در مقابل این شش صورت است خصوصیتش این است که مستثنای ما علم است یعنی یک عنوانی است که معنای علمی دارد، اسم شخص است، نه اینکه عنوانی مثل عنوان فاسق باشد که دارای مصادیق در علما و تجار و فقرا و امثال آنها وجود داشته باشد، بلکه مستثنای ما یک اسم علمی است. مثل اینکه اگر گفت: «اکرم العلماء و اضف التجار و اطعم الفقرا الا زیدا»، زید را استثنا کرد. زید به عنوان اسم شخص و به عنوان علم مطرح است.

تقسیم مستثنای علم

اینجا ابتدا می گوییم: دو صورت دارد که به این نحو است: یک وقت است که ما یک فرد زید در خارج بیشتر نداریم. این یک فرد چطور می تواند داخل در محل بحث ما باشد؟ خصوصیتش این است که همۀ عناوین زید مستثنی منه در همین یک زید جمع است یعنی فرض کنید هم عالم و هم فقیر و هم هاشمی است. یک جمله مستثنی منه علما و یک جمله فقرا و یک جمله هاشمی است و ما یک زید نام بیشتر نداریم و این زید هم مجمع همه این عناوین است یعنی هم عالم، هم فقیر و هم