سیری کامل در اصول فقه : دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 8 صفحه 487

می گفتند: استعمال لفظ در اکثر از معنا، استحاله عقلیه دارد. قول دوم یک درجه پایین تر بود، می گفت:

از نظر مقام ثبوت، استحاله ندارد و امتناعی در کار نیست لکن از نظر مقام اثبات، امری است غیر جایز یعنی لغت و وضع و عرف به ما اجازه این کار را نداده است و جایز نیست که کسی استعمال لفظ در اکثر از معنا را انجام بدهد ولو اینکه هیچ گونه استحاله ای هم در کار نیست. یک قول سومی هم در کار بود که ما این قول را اختیار کردیم و آن این بود که استعمال لفظ در اکثر از معنا نه تنها استحاله ندارد، بلکه یک امر جایزی است و نه تنها جایز است بلکه در استعمالات کثیرا این معنا ملاحظه می شود و برخورد می شود. و یک موردی که ما به عنوان مثال ذکر کردیم در باب استعمال حروف بود. در باب حروف از نظر وضع، ما همان مبنای مشهور را اختیار کردیم و گفتیم: وضع عام و موضوع له خاص است و موضوع له افراد است و موضوع له مصادیق است. روی این قول که موضوع له مصادیق است و مشهور هم این قول را اختیار کردند، در آنجایی که کسی حروف را در مقام اخبار به کار می برد، می گوید: «سرت من البصره الی الکوفه» این«من» حکایت از آن مبدأ سیر می کند که مبدأ سیر خارجی، طبعا جزئی است و یک مورد خاص بیشتر نیست و کسی که از بصره الی الکوفه سیر می کند، مبدأ سیر تعدد ندارد، منتهای سیرش تعدد ندارد، یعنی از یک دروازۀ بصره خارج می شود و به یک دروازۀ کوفه وارد می شود و نمی شود مبدأ و منتها تعدد داشته باشد اما اگر همین کلمه«من» و«الی» در قالب و به عنوان جمله انشائیه مطرح شد، مولا گفت: «سر من البصره الی الکوفه» این«من» در چه استعمال شده است ؟ در کدام دروازه خروجی استعمال شده است ؟ در کدام دروازه ورودی کوفه استعمال شده است ؟ وقتی می گوید: «سر من البصره الی الکوفه» از طرفی هم شما می گویید: موضوع له خاص است، این از موارد استعمال لفظ در اکثر از معناست و از مواردی است که استعمال می شود و هیچ کسی هم انکار نکرده است و جوازش را مورد تردید قرار نداده است. باتوجه به این اقوال ثلاثه ببینیم در ما نحن فیه«الا زیدا» چطوری نتیجه گیری می کنیم ؟

پرسش:

1 - جایی که مستثنی، مشتمل بر ضمیر نباشد چند قسم است ؟

2 - دلیل خلاف ظاهر بودن استثنای منقطع چیست ؟

3 - فرق صور اخیر با صورت مستثنای علم در چیست ؟

4 - تقسیم مستثنای علم را با حکم اقسام آن بیان کنید.