سیری کامل در اصول فقه : دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 8 صفحه 489

هستند، روی این مبنا، درست است که ما گفتیم: استثنا به عقد الحمل می خورد و عقدالحمل، همان اضفی است که در ابتدای کلام ذکر شده است، لکن اگر بخواهیم«الا زیدا» را به تمامی جملات ثلاثه برگردانیم، معنایش این است که کلمه زید را در سه معنا و سه شخص استعمال کرده باشیم و حیث اینکه روی این مبنا، استعمال لفظ در اکثر از معنای واحد، مستحیل است، این استحالۀ عقلیه، قرینه بر این می شود که مجبور بشویم بگوییم که استثنا در این مثال به جملۀ اخیره ارتباط دارد برای اینکه اگر بخواهد به تمامی جملات مربوط باشد، معنایش این است که شما لفظ زید را گفته باشید و در بیش از شخص واحد، استعمال و اراده کرده باشید و«هذا مستحیل.» پس استحاله عقلیه در مقابل آن ظهوری که ما ادعا کرده ایم که استثنا در رابطۀ با عقد الحمل است و در این مثال عقدالحمل هم واحد است، لکن قرینۀ عقلیه روی این مبنا برخلاف این ظهور قائم شده است و مقتضای این قرینۀ عقلیه این است که استثنا را تنها در رابطۀ با جملۀ اخیره بدانیم.

همینطور اگر استحاله قائل نشویم، لکن عدم جواز از قبل واضع است واضع اجازه نداده است که لفظ واحد در اکثر از معنای واحد استعمال بشود ولو اینکه ثبوتا امکان دارد و مستحیل نیست، اما چون استعمال باید مربوط به وضع و اجازۀ واضع باشد، واضع چنین چیزی را اجازه نداده است. از یک طرف واضع اجازه نداده است که لفظ زید در بیش از معنای واحد و شخص واحد استعمال بشود و از طرف دیگر، ظاهر استثنا این است که رجوع به عقدالحمل می کند، فرض این است که عقد الحمل هم در این جملات واحد است و در اول کلام ذکر شده است، اینجا هم همان حرف پیاده می شود. در آن مبنا می گفتیم: امتناع عقلی قرینه می شود بر اینکه استثنا رجوع به خصوص اخیره می کند. روی این مبنای دوم عدم جواز وضع یعنی عدم جواز من قبل الواضع، قرینه می شود بر اینکه استثنا اختصاص به اخیره دارد برای اینکه اگر بخواهد رجوع به مجموع بکند، یلزم اینکه یک امر غیر جائز و غیرمجاز من قبل الواضع تحقق پیدا کند و این چیزی است که انسان نمی تواند ملتزم بشود، لذا این عدم جواز، قرینیت پیدا می کند بر اینکه استثنا اختصاص به جملۀ اخیره دارد.

استعمال علم شخص در معنای جامع بین افراد

روی هردو مبنایی که تا به حال بحث کردیم: یکی مبنای استحاله و یکی مبنای عدم جواز، ممکن است که یک قائلی در این جا پیدا بشود و بگوید: این مستثنی که عبارت از«الا زیدا» است و ما در هر یکی از عناوین ثلاثه می بینیم زیدنام وجود دارد، آیا احتمال نمی دهیم که این کلمۀ زید در اکثر از معنا اصلا استعمال نشده است بلکه در یک عنوان کلی و یک عنوان قدر جامع به صورت مجاز استعمال