سیری کامل در اصول فقه : دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 8 صفحه 490

شده باشد و آن به این صورت است که بگوییم که زید در المسمی بزید استعمال شده است ؟ همان طوری که در بحث تثنیه و جمع اعلام شخصیه، بعضی این مسأله را قائل هستند، اینجا هم این حرف را بزنیم بگوییم وقتی که می گوید: «اضف العلماء و التجار و الهاشمیین الا زیدا»، این زیدا البته به صورت مجاز و غیرمعنای حقیقی، در یک معنای عام و معنای کلی استعمال شده است. زیدا یعنی «من کان مسمی بزید من هذه العناوین الثلاثه.» اگر این عبارت را در کار می آورد به جای کلمه زید، همین عبارت را در مستثنی ذکر می کرد می گفت: «الا من کان مسمی بزید من هذه العناوین الثلاثه»، دیگر بحثی نداشت در اینکه استثناء به تمامی جمل ارتباط دارد.

پس اینجایی که می گوید: «الا زیدا» این احتمال را می دهید که کلمه زید را با اینکه اسم شخص و علم شخص است، لکن مجازا در«المسمی بزید» استعمال کرده است. اگر در این معنا استعمال شد دیگر نه استحاله ای که مرحوم آخوند ذکر کردند، پیاده می شود و نه عدم جوازی که روی مبنای دوم مطرح است، پیاده می شود. چون زید را در معانی متعدده استعمال نکردیم بلکه زید را در یک معنا استعمال کردیم: «المسمی بزید» منتها استعمال کلمه زید در المسمی بزید، یک استعمال غیرحقیقی است. لکن استعمال مجازی نه ممتنع است و نه غیرمجاز است و اینجا هم استعمالات مجازیه در کار است.

دوران امر بین ظهور عقد الحمل و مجازیت علم شخص

روی این دو مبنا کانّ امر دایر می شود بین دو ظهور: یک ظهور در رابطۀ با این است که استثنا به عقدالحمل می خورد و عقدالحمل واحد است و درصدر کلام هم ذکر شده است، لذا باید استثنا به تمامی جمل بخورد و ظهور دیگر این است که کلمه زید ولو اینکه استعمالش در المسمی بزید مانعی ندارد و اگر در المسمی بزید استعمال بشود رجوعش به تمامی جمل هیچ مشکلی ندارد، لکن خود این استعمال«حیث انه یکون استعمالا مجازیا» استعمال مجازی برخلاف ظاهر است و نیاز به قرینه دارد و آن وقت بحث در این پیش می آید که ما در اینجا دو ظهور داریم: یکی ظهور استثنا در رجوع به تمامی جمل به لحاظ اینکه در عقد الحمل واحد است و لازمه این ظهور این است که زید را در المسمی بزید استعمال کنیم ولو مجازا. ظهور دیگر این است که استعمال زید در«المسمی بزید حیث انه مجازی یکون علی خلاف القاعده و علی خلاف الظاهر» پس کدام یک از این دو ظهور را بگیریم ؟ آیا ظهور استثناء را در رجوع به تمامی جمل به لحاظ وحدت عقد الحمل بگیریم یا ظهور زید را در معنای حقیقی خودش که عبارت از شخص واحد و انسان واحد است ؟