سیری کامل در اصول فقه : دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 8 صفحه 535

دوشنبه، آیا زید، وجوب اکرام داشته و وجوب اکرام او نسخ شده است یا نه ؟ زید«من اول یوم السبت لم یکن واجب الاکرام» به حسب ارادۀ جدیّه و غرض جدیّۀ مولا، پس الان که داریم بحث می کنیم در اینکه«لا تکرم زیدا العالم» روز دوشنبه چون قبل از حضور وقت عمل به عام است، صلاحیت مخصصیّت بلااشکال در آن هست، آنکه مورد بحث است امکان ناسخیت است. آیا احتمال نسخ هم در آن جریان دارد یا احتمال نسخ در آن جریان ندارد؟

اینجا دو قول وجود دارد: یک قولی از بعضی از بزرگان قبل از مرحوم محقق نائینی(ره) نقل شده است، و یک تفصیلی را مرحوم محقق نائینی(ره) در این رابطه داده است. ضمن اینکه ظاهر کلام مرحوم محقق خراسانی، این است که همان مسألۀ خاص بعضی از بزرگان را قائل هستند.

حکم واقعی و حکم امتحانی

گفته شده است که اینجا اصلا نسخ امکان ندارد به خاطر اینکه ما دوجور حکم داریم: یک جور که اکثریت خیلی بالا را تشکیل می دهد، عبارت از احکام واقعیّه است که مقصود ما از احکام واقعیّه، احکام واقعیّۀ در مقابل احکام ظاهریّه نیست بلکه مقصود از احکام واقعیّه، احکام واقعیّۀ در مقابل احکام صوریّه به تعبیر دیگر اوامر امتحانیّه و امثال ذلک است. در این احکام واقعیّۀ در مقابل اوامر امتحانیّه، گفته می شود که اگر یک حکمی به منظور امتحان نبود، عنوان اوامر امتحانیّه نداشت، حالا اوامر امتحانیّه در موالی عرفیّه حقیقتا به عنوان امتحان است، یک مولایی نمی داند که این عبدش چه کاره است، آیا اوامرش را انجام می دهد یا نه ؟ می گوید: بگذار یک دستوری صادر کنیم تا ماهیّت این عبد برای ما روشن شود که آیا این در مقابل اوامر ما، خاضع است یا خاضع نیست ؟ در غیر موالی عرفیّه مثل خداوند تبارک و تعالی که مسألۀ جهل و عدم اطلاع، راه ندارد، گاهی اوامر امتحانیّه به عنوان اتمام حجت صادر می شود، یعنی خدا می داند که این عبد امتثال نمی کند اما باید در مقابل این، یک چیزی داشته باشد که به آن احتجاج کند و یک سندی را ارائه دهد و حجتی در مقابل عبد داشته باشد لذا یک امری را صادر می کند، نه به منظور اینکه مأموربه در خارج تحقق پیدا کند، بلکه به منظور این که یک«ما یصح أن یحتج به و یکون حجه لله علی العبد» در کار باشد. کما اینکه در موالی عرفیّه هم گاهی این معنا هست. مولایی می داند این عبد گوش به حرف مولا نمی دهد و اوامرش را رعایت نمی کند و یقین دارد که اگر امری را هم صادر کند، او امتثال نمی کند لکن برای اینکه یک سندی و یک حجتی در مقابل او داشته باشد و بتواند او را مؤاخذه کند، یک امری را به صورت امتحان صادر می کند تا بعد بتواند آن را سند قرار دهد. اما در مولای واقعی و خداوند، همیشه مسألۀ