سیری کامل در اصول فقه : دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 8 صفحه 539

«لا تکرم زیدا العالم» زیدی که در زمان صدور حکم عام هم وجود داشت و هم عالم بود، الان بعد از گذشتن دو روز از حکم عام که به نحو قضیۀ خارجیه است، بگوید: «لا تکرم زیدا العالم» اینجا را ایشان می فرماید: ما قبول داریم که مسألۀ نسخ وجهی ندارد و چاره ای جز مسألۀ تخصیص وجود ندارد، برای اینکه اگر غیر از این باشد معنایش این است که در این دو روز، زید وجوب اکرام داشته است آن هم وجوب اکرام واقعی، آن هم به منظور پیاده شدن و اجرا، درحالی که وجهی برای این ملاحظه نمی شود. زید قبل از حضور وقت عمل، از دائرۀ وجوب اکرام خارج شد، و خروج آن هم به این معنی بود که مراد جدّی مولی هم از اول به اکرام علماء غیرزید متعلق بوده است، این یک حرف صحیحی است.

اما اگر بخواهیم بگوییم: در حین صدور حکم، زید هم واقعا وجوب اکرام داشته است، و وجوب اکرامش هم به منظور اجرا و پیاده شدن است نه به منظور اختبار و امتحان، اینجا سؤال پیش می آید که در این دو روز، چه اثری بر وجوب اکرام زید ترتب پیدا می کند؟ لازمۀ نسخ چنین معنایی است. لذا می فرماید: اینجا ما این حرف را می پذیریم.

قضیۀ حقیقیۀ نزد مرحوم نائینی ره

اما اگر آن قضیه ای که مشتمل بر بیان حکم عام است، به نحو قضیۀ حقیقیۀ باشد. قضیۀ حقیقیه را ایشان این طور معنی می کند، می فرماید: قضیۀ حقیقیه آن است که هم موضوعاتش لازم نیست که محقق الوجود باشند، بلکه فرض و تقدیر وجود دربارۀ آنها شده است، و مکلفینش هم لازم نیست در وقت صدور قضیۀ حقیقیه وجود داشته باشند، در آنها هم فرض وجود و تقدیر وجود شده است.

می فرماید: قضیۀ حقیقیه علی قسمین است: یک وقت است که در واجب و متعلق تکلیف وجوبی توقیت مطرح است، و به اصطلاح اصولی و فقهی واجب موقت است که وقت خاص در آن دلالت دارد. و فرض هم بکنیم که این دلیلی که مردد است بین اینکه خاص باشد یا ناسخ باشد، قبل از آمدن وقت واجب موقت صادر بشود. مثل اینکه آیۀ متعرض برای بیان حکم صوم، فرض کنید که در ماه رجب نازل شد. صوم موقت به ماه رمضان است، و وقتش عبارت از این ماه خاص است، حالا فرض کنیم که در ماه رجب این آیۀ شریفه آمد: «کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیامُ کَما کُتِبَ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ » این به نحو قضیّۀ حقیقیه ایجاب صوم کرده است برای همه. ماه رجب که گذشت و هنوز ماه رمضان نیامده است، فرض کنید یک دلیلی آمد گفت: «فمن کان منکم مریضا او علی سفر» لازم نیست روزه بگیرد، «فعده من ایام اخر»