سیری کامل در اصول فقه : دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 8 صفحه 608

مسألۀ کلیت که از«شایع فی جنسه» استفاده می شود، مطرح نیست، و هم پای دلالت مطرح نیست، که عرض کردیم اگر پای دلالت در کار آمد، احتمالا و روی یکی از دو احتمال، آن اشکال دیروز وارد می شود، اما اگر لفظ و دلالت و عنوان«شایع فی جنسه» کنار گذاشته شد، بگوییم: مطلق یعنی معنای معرّای از قید، معنای خالی از قید، آن اشکال پیش نمی آید.

در عین حال روی همین معنایی هم که ما عرض می کنیم ممکن است کسی اشکالی به ذهنش بیاید، که باید ببینیم به چه کیفیتی آن اشکال قابل دفع است ؟ اشکال این است که آیا شما در مثل رقبۀ مؤمنه می گویید: «انها مطلقه»، یا می گویید: «انها مقیده ؟»، اگر رقبه را ملحوظ کنید، «تکون مقیده، لا تکون عاریه عن القید»، یعنی رقبه با قید ایمان، و اگر مطلق الرقبه را ملاحظه کنید، «ینطبق علیه معنی الاطلاق». پس روی این معنایی که شما ذکر می کنید، آیا رقبۀ مؤمنه«یکون مطلقا ام یکون مقیدا؟» کدامیک از اینهاست ؟

تقابل بین اطلاق و تقیید

در جواب، همان طوری که در خیلی از مقامات این مسأله ذکر شده است، اینجا هم همین حرف مطرح است، که آیا عنوان مطلق بودن و مقید بودن، دو عنوان متضاد و غیرقابل اجتماع است مثل مسألۀ سواد و بیاض که به هیچ وجه در آن واحد امکان ندارد در جسم واحد مجتمع بشوند؟ یا اینکه مطلق بودن و مقید بودن دو وصف اضافی است و در رابطۀ با قیود، فرق می کند، مثل همان معنایی که در مسألۀ واجب مطلق و واجب مشروط مرحوم آخوند و دیگران می فرمودند که واجب مطلق مطلق نداریم، برای اینکه تمام تکالیف الهیه مشروط به یک شرایط عامه است، مشروط به علم است، مشروط به قدرت است، و امثال ذلک، بلکه مسألۀ واجب مشروط و واجب مطلق را باید در رابطۀ با هر شرطی ملاحظه کرد. اگر نماز را نسبت به وقت ملاحظه کنیم، این واجب مشروط است، لکن همین نماز را اگر نسبت به وضو و سایر چیزهایی که در نماز اعتبار دارد از ستر و استقبال و امثال ذلک، ملاحظه کنیم، واجب مطلق است. لذا نسبت به آن شرایطی که واجب، نسبت به آنها مشروط است، لزوم تحصیل آن شرط مطرح نیست، اما نسبت به شرایطی که واجب نسبت به آنها مطلق است، تحصیل آن شرایط لازم است، مثل مسألۀ حج. حج را اگر نسبت به استطاعت بسنجیم، واجب مشروط است، یعنی لازم نیست کسی استطاعت را تحصیل کند، و حتی تا این درجه که اگر یک تاجری یقین دارد که اگر فلان تجارت را انجام بدهد«یصیر مستطیعا»، بر او لازم نیست که آن تجارت را انجام بدهد«لان یصیر مستطیعا». اما همین حج واجب مشروط به استطاعت بعد از آنکه