سیری کامل در اصول فقه : دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 8 صفحه 86

نبوده، هدفش این نبوده که او منبعش شود، هدفش این نبوده که او واقعا داخل سوق شود، هدفش این بود که این فرزند چه عکس العملی در مقابل دستور مولا و پدر صادر می کند، پس ما مواردی داریم که بعث تحقق دارد. لکن غرض، انبعاث آن مبعوث الیه نیست بلکه غرض یک مسائل دیگر است، این طور نیست که هرکجا هیأت افعلی استعمال در بعث شود، غرض استعمال کننده انبعاث آن طرف که مکلف و عبد یا فرزند است، باشد.

وقتی که شما بین بعث و غرض انبعاث توانستید تفکیک تصور کنید ما در عام و خاص همین معنا را با همین عنوان و با همین تعبیر مسأله را پیاده می کنیم و می گوییم: وقتی که مولا می گوید:

«اکرم العلماء» از نظر کلام و مستعمل فیه و مفاد هیأت افعل، «بعث الی اکرام جمیع العلماء» است، اما غرض مولا این نیست که از این«بعث الی الجمیع، انبعاث الی الجمیع» هم حاصل شود. در رابطۀ با انبعاث، تبعیض قائل است، می خواهد انبعاث در رابطۀ با علما غیرفاسق حاصل شود اما در رابطۀ با فساق از علماء«لا یرد تحقق الانبعاث» اما عدم ارادۀ تحقق انبعاث ربطی به مقام بعث که مربوط به استعمال و دائرۀ استعمال است، ندارد، همان طوری که در اوامر امتحانیه بعث تحقق دارد و این طور نیست که استعمال پدر در حال امتحان است، استعمال غیرحقیقی باشد، لکن غرض انبعاث در کار نیست، در مسألۀ عام و خاص هم می گوییم: «البعث بعث الی الجمیع من دون استثناء اما الانبعاث فهو» تفکیک شده نسبت به ماعدای مورد مخصص غرض انبعاثی در کار است، اما نسبت به مورد مخصص غرض انبعاث تحقق ندارد. ما اگر کلام مرحوم محقق خراسانی را به این صورتها توجیه و تبیین کنیم یک کلام بسیار جالبی خواهد بود، مطابق با آن چیزی است که خودمان هم درک می کنیم و هیچگونه اشکالی در تفکیک بین ارادۀ جدیه و ارادۀ استعمالیه به نظر ما به ایشان توجه پیدا نمی کند.

اشکال مهم محقق نائینی ره در مسأله عام و خاص

لکن بعضی از بزرگان مثل مرحوم محقق نائینی(اعلی الله مقامه الشریف) که از اجلای تلامذۀ مرحوم محقق خراسانی بوده اند، اشکال مهمی به مرحوم آخوند کردند و بعد خودشان غیر از مسألۀ ارادۀ استعمالیه و ارادۀ جدیه، یک راه حل دیگری را ایشان ارائه فرمودند، پس در حقیقت دو مطلب دارند: یکی تضعیف و تخریب بیان محقق خراسانی و دیگر ارائۀ یک طریق جدیدی در مسألۀ عام و خاص و اینکه تخصیص مستلزم مجازیت در عام نباشد. اما آن اشکالی که ایشان به محقق خراسانی دارند، می فرمایند: ما هرچه فکر می کنیم، ارادۀ استعمالیه جدای از ارادۀ جدیه باشد و بین این دو تفکیکی وجود داشته باشد، فکرمان به جایی نمی رسد و این بیان ایشان برای ما قابل قبول نیست.