سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 9 صفحه 350

نام گذاری می کنیم. ایشان می فرماید: در خصوص همین افعال اختیاریه که اسم آن را ما فعل اختیاری می گذاریم، دو نوع دید وجود دارد؛ یک نوع عبارت از دید عقلا که ما از آن تعبیر به عرف می کنیم، عقلا و عرف یک دیدی در رابطۀ با این افعال اختیاریه دارند که به مقتضای آن دید و به مقتضای آن نظر، می توانند در جامعۀ عقلا روی این افعال اختیاریه تکلیف بار کنند، و مثلا قانون تصویب کنند و بر مخالفت و موافقت قانون، مسألۀ پاداش و کیفر و ثواب و عقاب و لوم و مدح و مذمت بر آن مترتب بشود.

در این بعد مسأله یک مسألۀ عقلایی است، یک مسأله عرفی است، و خود عقلاء محدودۀ جعل تکلیف را از غیر محدودۀ جعل تکلیف مشخص می کنند، می گویند: برای حرکت اختیاری ید می شود قانون جعل کرد امّا برای حرکت اضطراری و ارتعاشی، نمی شود قانون جعل کرد مولای عرفی می تواند به عبد خودش که گرفتار ارتعاش ید نیست هم دستور تحریک ید را صادر بکند و هم دستور سکون ید را صادر بکند. امّا در برابر عبدی که گرفتار ارتعاش ید است به علت مثلا بیماریی، نه دستور اثباتی صحیح است از نظر عقلاء جعل بشود، و نه دستور نفی قابل جعل است. پس در بعد نظر عقلاء محدودۀ فعل اختیاری از محدودۀ فعل غیر اختیاری مشخص است و روی همین فرقی که بین اینها وجود دارد، احکام و قوانین هم در مورد اختیاری آن قابل جعل و تصویب است.

ایشان می فرماید مرحوم صدر المتألهین می فرماید: این یک بعد مسأله فعل اختیاری است. اما بعد دوم آن جنبۀ فلسفی این مسأله است. با توجه به اینکه فلسفه به دنبال شناخت واقعیات است و به دنبال تحقیق در واقعیات و حقایق است، دیگر اینجا مسألۀ عرف و عقلاء مطرح نیست، مسألۀ عرف و عقلا به فقه و امثال ذالک ارتباط دارد. اما در بعد فلسفی که ناظر به حقیقت و بررسی واقعیات است، ایشان می فرماید: مسأله در این بعد این چنین است که می فرماید: فعل ارادی آنی است که مسبوق به اراده است، اراده چیست و واقعیت و حقیقت آن چیست؟ این طور نیست که کسی بتواند این احتمال و این خیال را به ذهن خودش راه بدهد که اراده یک امر غیر واقعی است، یک امر تخیلی است، یک امر توهمی است بدون اینکه دارای واقعیت باشد؟! نه اراده دارای یک واقعیت است، منتهی واقعیت و کل شیء بحسبه، معنای واقعیت اراده این نیست که اراده هم مثل زید یک وجود خارجی ملموس داشته باشد؟! نه واقعیت اراده مثل واقعیت سایر صفات نفسانیه می ماند، مثل واقعیت حبّ است، مثل واقعیت علم است، مثل واقعیت سایر صفات نفسانیه است، لذا هیچ تردیدی در