سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 9 صفحه 358

این کسالت، مجبور است و این حرکت لا محاله تحقق پیدا می کند.

پس در نتیجه در اعمالی که اعضاء و جوارح انجام می دهد و ما ملاحظه می کنیم وجدانا با دو گونه و دو نوع عمل برخورد می کنیم؛ بعضی و کثیری از آنها ناشی از اختیار و اراده است و گاهی احیانا هم حرکتهایی ناشی از غیر اراده و اختیار تحقق پیدا می کند. لذا ضابطۀ فرق بین اختیاری و اضطراری را در اعمال مربوط به اعضاء و جوارح این قرار می دهیم، می گوییم:

«کل حرکه کل فعل کان مسبوقا بالاراده، فهو اختیاری، و کل فعل لا یکون مسبوقا بالاراده فهو غیر اختیاری».

اما از اینجا وارد می شویم در نوع دوم اعمال انسان؛ یعنی آن اعمالی که با نفس انسان سر و کار دارد و از اوصاف قائمۀ به نفس انسانی است؛ در کلام مرحوم محقق خراسانی همان طور که آن روز عرض کردیم از کلام ایشان استفاده می شود که این مبادی اراده مثل تصور، تصدیق به فائده و امثال ذالک، تا مرحلۀ عزم اینها امور غیر اختیاریه هستند.

تصور؛ اولین مقدمه در اراده

آن روز در این رابطه با ایشان بحثی نکردیم، اما الان جای این بحث است؛ این اراده ای که مقدماتی دارد از اوّلین مقدمه آن شروع می کنیم؛ اولین مقدمه تصور است، تصور؛ یعنی التفات نفس و ایجاد ذهنی آن شیء متصور. آیا نفس این تصور - حالا به اراده کاری نداریم - این تصور اولا واقعیت نفسانیه است یا امر غیر واقعی؟ وجود ذهنی در مقابل وجود خارجی یک واقعیت است و آنهایی که برای وجود اصالت قائلند، این طور نیست که اصالت را در محدوده وجود خارجی خلاصه بکنند! هر کجا که وجود باشد، حالا می خواهد وجود خارجی باشد، یا وجود ذهنی باشد، همان طور که وجود خارجی یک واقعیت است، بنا بر قول به اصالت الوجود که تحقیق محققین بزرگ در باب فلسفه، همین معنا است. در باب وجود ذهنی هم این واقعیت تحقق دارد، تصور؛ یعنی ایجاد ذهنی آن شیء متصور. اینجا هم همان عناوین ثلاثه ای که مرحوم صدر المتألهین ذکر می کردند، اینجا هم وجود دارد. برای اینکه تصور هم نیاز به متصور دارد و هم نیاز به متصور دارد. پس یک عنوان متصور است، یک عنوان تصور. آیا این تصوری که یکی از صفات نفسانیه انسان است، این امر اختیاری یا غیر اختیاری؟ یعنی انسان در تصوراتش مجبور است یا اینکه در تصوراتش مختار است؟

شما فرض کنید که می خواهید در یک موضوع فقهی تحقیقی داشته باشید، به رفیقتان