سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 9 صفحه 360

آیا به فرمایش صدر المتألهین که در فلسفه ما دنبال واقعیات و بررسی حقایق هستیم، در رابطۀ با یک تصوری که من نسبت به این موضوع مثلا احتمالی برای انتخاب تحقیق دارم، یک چنین واقعیات و مسائل قبلی وجود دارد؟ وجدانا می بینیم هیچ یک از این مسائل وجود ندارد. پس چه بگوییم؟ بگوییم: تصور یک امر غیر اختیاری است، این هم که وجدانا اختیاری است. کی گفت که شما نامه را باز کنید تا تصور بکنید؟ این تصور به دست شما است، شما می توانستید وقتی که این مکتوب رفیق به دست شما رسید، قبل از اینکه مطالعه کنید مکتوب را پاره کنی و کنار بریزی! و در نتیجه هیچ گونه تصوری نسبت به آن موضوع پیشنهاد شده نداشته باشید؟!

تصور؛ اختیاری یا غیر اختیاری

پس اینجا ما مسأله را باید تمام کنیم تا بعد نوبت به مسألۀ اراده برسد. در همین قدم اوّل این تصور، این ایجاد نفسی و ذهنی، این التفات نفس«هل هو اختیاری ام غیر اختیاری؟ اذا قلتم بانّه غیر اختیاری، یکون مخالفا للوجدان، اذا قلتم بانّه اختیاری»؟ پس می خواهید آن قاعدۀ کلیه را درباره آن پیاده کنید که«کل فعل ارادی لا بد و ان یکون مسبوقا بالاراده» اراده هم مبادی دارد از جمله مبادی و اولین مبدأ تصور است، پس در رابطۀ با این تصور هم یک تصور دیگری لازم است، یک تصدیق به فائدۀ تصور لازم است، یک هیجان و میل نسبت به تصور، تا برسد به ارادۀ متعلقۀ به این تصور، آیا اینها از نظر بررسی واقعیات که فلسفه دنبال بررسی واقعیات است، چنین مسائلی وجود دارد یا اینکه نه، واقعیت مسأله این است که آن«کل فعل ارادی لا بد و ان یکون مسبوقا بالاراده» یک آیه و روایتی که برطبق آن قائم نشده که ما بگوییم:

کل فعل، کلمۀ کل عام است، هم افعال اعضاء و جوارح را شامل می شود و هم افعالی را که در رابطۀ با نفس انسانی است شامل می شود؟!

نه آن کل فعل ارادی مربوط به این افعال خارجیۀ ظاهره است، مربوط به این افعالی است که مربوط به اعضاء و جوارح انسان است، ما چون دیده ایم اینها برای ما ظاهر است، اینها برای ما ملموس است، می گوییم: کل فعل ارادی و الاّ دلیلی قائم نشده بر اینکه فعل نفسانی اگر بخواهد عنوان ارادی و اختیاری داشته باشد، «لا بد و ان یکون مسبوقا بالاراده». پس اختیاریت آن به چیست؟ من اگر بخواهم تصور بکنم و تصور یک امر اختیاری باشد، اختیاریت آن به این است که خداوند تبارک و تعالی که قدرت مطلقه دارد و خالقیت به تمام