سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 10 صفحه 104

موقع«لا تبع ما لیس عندک» هم پیش او مطرح بوده است، از همان موقع«نهی النبی عن بیع الغرر» هم پیش او مطرح بوده است منتها مصلحت اقتضاء می کرده که اینها با بعضی از فواصل زمانیه مطرح بشود، مثل مصلحتی که اقتضاء می کرد که احکام اسلام تدریجا بیان بشود. این طور نیست روزی که رسول گرامی اسلام مبعوث به نبوت شدند، همان روز تمام احکام اسلام بر مسلمین و بر عهده مسلمین ثابت بوده، بلکه مصلحت اقتضاء می کرده که این قانونها به صورت تدریج ذکر بشود و پیاده بشود. همان مصلحتی که این اقتضاء را دارد، همان مصلحت هم اقتضاء می کند که«أَحَلَّ اللّهُ الْبَیْعَ» را قرآن بگوید، و بعد از مدتی مثلا رسول خدا نهی بکنند«عن بیع الغرر» یا«عن بیع ما لیس عند البایع» حالا به هر معنایی که این عبارت دارد.

خلاصۀ مطلب روی بیان ایشان که یک بیان بسیار خوب و قابل قبولی است، همین است نه آن چیزی که مرحوم آخوند به عنوان حکم انشائی ذکر می کند. حکم انشائی، حکم است.

واقعا هم حکم است، اما حکم قانونی است، حکمی که به صورت ضابطه مطرح است. حکم انشائی عبارت از حکمی است که با توجه به مخصصات و مقیدات آن حالا باید پیاده بشود، حالا باید به مرحله اجراء گذاشته بشود و در مقام عمل، مکلّف عمل خودش را تطبیق بر آن بکند.

(سؤال... و پاسخ استاد): اگر یک قانونی هیچ گونه موارد استثنائی نداشت، هیچ گونه مخصص و مقیدی نداشت و به همین صورت کلی به مرحله اجراء و عمل گذاشته شد، همان حکم انشائی با حکم فعلی مطابقت دارد به خلاف صورتهای معمولی که حکم انشائی نوعا مخالف با حکم فعلی است برای اینکه ملاک در حکم انشائی اراده استعمالیه است، اراده استعمالیه یا به مطلق متعلق است یا به عموم، اما اراده جدیه با ضمّ بعضی از قیود یا جمله من القیود به عنوان تخصیص یا تقیید مطرح است. لذا این بیان ایشان یک بیان خوبی به نظر می رسد.

برگشت دادن حکم انشائی به قضیۀ حقیقیه

و اما بعض الاعلام(قدس سره الشریف) بیانی دارند که ظاهرا این بیان را از اساتید خودشان گرفته باشند. ایشان می فرماید: حکم انشائی؛ یعنی حکمی که به نحو قضیه حقیقیه جعل شده باشد و بیان شده باشد. قضیه حقیقیه آن است که موضوع آن، عبارت از خصوص افراد محققه الوجود نیست، بلکه همان طوری که افراد محققه الوجود را شامل می شود، افراد