سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 10 صفحه 105

مقدّره الوجود را هم شامل می شود؛ مثل آیۀ شریفه ای که در باب حج است: «لِلّهِ عَلَی النّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلاً» کأنّ به این برمی گردد که«المستطیع یجب علیه الحج» لکن «المستطیع» آن، به عنوان یک قضیه حقیقیه مطرح است، چه آنهایی که در زمان نزول آیه، مستطیع بودند، و چه آنهایی که در آینده تدریجا اتصاف به استطاعت و عنوان مستطیع پیدا می کنند.

می فرماید: ما از این قضیه که به عنوان قضیه حقیقیه است تعبیر به حکم انشائی می کنیم.

درباره کسی که«الان لیس بمستطیع» این«لِلّهِ عَلَی النّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ» یک حکم انشائی است.

اما همین آدم غیر مستطیع روزی که اتصاف به استطاعت پیدا کرد«و صار مستطیعا، و صار موضوعا لعنوان الآیه»، آن روز آن حکم فعلی می شود. پس قبل از آنی که مستطیع بشود به استطاعتهای معتبره در حج، این حکم نسبت به او شأنی است، برای اینکه به عنوان قضیه حقیقیه مطرح است اما روزی که این برای او عنوان استطاعت فعلیت پیدا کرد و مسأله تقدیر، به تحقق تبدّل پیدا کرد، «یصیر هذا الحکم بالاضافه الیه فعلیا».

در نتیجه در«لِلّهِ عَلَی النّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلاً» روی بیان ایشان باید اینجوری ملتزم بشویم؛ اگر کسی از ما سؤال کرد که«هذا حکم انشائی ام حکم فعلی»؟ ما در مقام جواب بگوییم: نسبت به چه کسی سؤال می کنی؟ اگر برای غیر مستطیع، سؤال می کنی، «هذا حکم انشائی» اما اگر برای مستطیع، سؤال می کنی، «هذا حکم فعلی» که محور فرق بین انشائیت و فعلیت، همان تحقق موضوع و تقدّر موضوع است؛ یعنی تا زمانی که موضوع تقدیری و غیر محقق است، «یکون الحکم انشائیا» بعد از آنکه این تقدیر به تحقق تبدل پیدا کرد«یصیر الحکم فعلیا» که عرض کردیم باید بگوییم: حکم واحد نسبت به یک شخص، عنوان انشائی دارد و نسبت به شخص آخر عنوان فعلیت دارد. در فرق بین انشائیت و فعلیت یک چنین مطلبی را در تقریرات ایشان ذکر کرده اند.

اشکالات برگشت دادن حکم انشائی به قضیۀ حقیقیه

لکن این، اولا یک مطلب بلا شاهد است. ثانیا: همان مبعّدی که من عرض کردم را دارد که حکم واحد نسبت به یک نفر، انشائی و نسبت به نفر دیگر، نفس همین حکم، فعلیت داشته باشد، آن هم نه در رابطه با علم و جهل و امثال ذلک بلکه در رابطه با تحقق موضوع و عدم تحقق موضوع.