سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 10 صفحه 108

ذکر می فرمایند. تا زمانی که مقدر است، حکم انشائی است و بعد التحقق یصیر فعلیا.

ما عرض کردیم که اولا مسأله انشائیت و فعلیت، یک مسأله ای نیست که تنها در رابطه با قوانین اسلام باشد، بلکه قوانین اسلام هم از جهات مختلف شبیه قوانین موضوعه عقلائیه است و شارع در کیفیت تقنین و روش تقنین، یک روش خاصی اتخاذ نفرموده بلکه نحوه تقنین و قانون گذاری در اسلام به همان کیفیت معموله عقلائیه مطرح است. و ما در وضع قوانین عقلائی ملاحظه می کنیم که حکم، دو مرحله دارد؛ یک مرحله، اصل تقنین است، بیان حکم به صورت یک قانون کلی مربوط به عالم جعل، و یک مرحله، مرحلۀ اجراء این حکم است که معمولا محدوده اجراء مضیق تر از محدود جعل قانون است. از مرحله جعل تعبیر به انشاء و از مرحله اجراء به فعلیت تعبیر می شود. لذا بیان ایشان با این کیفیت تقنین و روش قانون گذاری بین عقلاء نمی سازد.

عدم تطبیق قضایای حقیقیه بر احکام غیر خطابی

ثانیا: اشکال دیگری که ممکن است به ایشان توجه پیدا بکند، این است که در قوانینی که به صورت غیر خطاب جعل می شود، می توانیم مسأله قضیه حقیقه را بیان بکنیم؛ مثل همین آیه حج، مثل«أَحَلَّ اللّهُ الْبَیْعَ» ، «تِجارَهً عَنْ تَراضٍ» و امثال ذلک، اما در آن قوانینی که به صورت خطاب مطرح است، مثل«أَقِیمُوا الصَّلاهَ وَ آتُوا الزَّکاهَ» ، آیا آنجا تصویر قضیه حقیقیه به چه صورتی خواهد بود؟ آنجا چطوری می توانیم عنوان درست بکنیم؟ مگر اینکه اینجوری توجیه بکنیم، بگوییم: معنای«أَقِیمُوا الصَّلاهَ» این است که«المکلف یجب علیه اقامه الصلاه».

یک عنوان مکلّفی از جیب خودمان بیرون بیاوریم و موضوع قرار بدهیم و بگوییم: این زید تا زمانی که داخل در دایره عنوان مکلّف نشده، این تکلیف نسبت به او جنبه انشائی دارد. وقتی که بالغ عاقل شد و شرایط تکلیف درباره او وجود پیدا کرد، مثل آن غیر مستطیعی که«یصیر مستطیعا و یدخل فی عنوان المستطیع» این هم غیر مکلّفی بوده که بواسطه بلوغ و عقل و امثال ذلک داخل در عنوان المکلّف شده است.

آیا این درست است که«أَقِیمُوا الصَّلاهَ» که به صورت یک خطاب مطرح است و به صورت جمله انشائیه با هیئت«افعل» مطرح است را بگوییم: رجوع می کند و برگشت می کند به یک جمله ای شبیه«المستطیع یجب علیه الحج» منتها آنجا عنوان«المستطیع» مطرح است و اینجا عنوان المکلّف مطرح است و قضیه حقیقیه را در رابطه با عنوان المکلّف بتوانیم پیاده