سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 10 صفحه 155

خلاف را نادیده فرض کن، جانشین قطع طریقی مأخوذ در موضوع است، مثل قاعدۀ تجاوز؛ بنابر اینکه اصل عملی باشد، نه از امارات. مثلا اگر کسی در سجود شک کرد که آیا رکوع را انجام داده یا نه و یا بعد از فراغ عن الصلاه، شک کرد که رکوع رکعت چهارم را انجام داده یا نه، تعبیر این است که می فرماید: اعتنای به این شک نکند و باید بگوید: رکوع محقق شده، به تعبیر«بلی قد رکعت» که در روایات مطرح است و در دلیل این اصل مطرح است.

معنای این«بلی قد رکعت» این است که باید با احتمال تحقق رکوع، معاملۀ واقعیت رکوع بکنیم و آن طرف مقابل که احتمال عدم تحقق رکوع است، را کالعدم فرض کنیم. ایشان می فرماید: این برحسب واقعیت از دو حال خارج نیست؛ یا این است که این رکوع را در ظرف خودش انجام داده و لو اینکه حالا مورد شک قرار گرفته، لکن به حسب واقع رکوع را انجام داده است. در اینجا که ما دو مطلب نداریم بلکه همان رکوع واقعی که در ظرف خودش محقق شده است. این طور نیست که با کلمۀ«بلی قد رکعت» یک مطلب تازه ای تحقق پیدا کرده باشد. لذا در آنجایی که رکوع واقعی در ظرف خودش محقق شده باشد، که ما دو حکم نداریم، دو مسأله نداریم. مسأله اعتبار رکوع و تحقق رکوع در ظرف خودش بوده و هیچ مطلب تازه ای هم پیش نیامده است.

و اگر فرض کنیم که رکوع در ظرف خودش تحقق پیدا نکرده، با این بیان«بلی قد رکعت» احتمال وقوع رکوع معاملۀ واقعیت کرد، و طرف مقابل و احتمال مخالف را الغا کرد، لکن بحسب واقع، رکوعی انجام نگرفته است. ایشان می فرماید: «هو معذور»، این معذور است در اینجا بواسطه«بلی قد رکعت». شبیه همان چیزی است که در باب امارات ذکر می کردند.

برگشت اشکال جمع بین حکم ظاهری و واقعی در اصول محرزه

با ملاحظه آن اشکالی که به ایشان و مرحوم آخوند کردیم، مسأله به این سستی جواب داده نمی شود. اگر«بلی قد رکعت» با عدم وقوع رکوع بحسب واقع، مصادف شد، چه چیزی سبب شده که نماز این شخص بدون رکوع واقع بشود؟ اگر این«بلی قد رکعت» نبود، استصحاب عدم تحقق رکوع، حکم می کرد نماز این شخص بلا رکوع بوده، و اگر رکوع نسیانا هم ترک بشود، موجب بطلان نماز و لزوم اعادۀ نماز است، اما چه چیزی سبب شد که این مکلّف نتواند به استصحاب عدم تحقق رکوع تمسک کند و ملزم به این معنی نباشد؟ چه چیزی این مصیبت را ببار آورد که نماز او فاقد رکوع باشد؟ آیا غیر از جملۀ«بلی قد رکعت» چیز دیگری