سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 10 صفحه 170

العله است؟ مقارن بودن مع العله هیچ گونه ارتباطی با آن معلول بعنوان علیت و معلولیت ندارد لذا اقتضای تقدّم رتبی نسبت به معلولی که مقارن با علت است را نمی کند.

بله؛ اگر معلولی دوتا علت داشته باشد که گاهی از راه این علت، وجود پیدا کند و گاهی از راه علت دیگر وجود پیدا کند، اینجا می توانیم بگوییم: «هذا المعلول متأخر عن کلتا العلتین» برای اینکه همان علیت و معلولیتی که بین علت اولی و معلول، ثابت است، بین علت ثانیه و معلول هم همان ارتباط و همان ملاک وجود دارد. اما اگر علیت نبود و به تعبیر فلاسفه: معیت و مقارنت وجود داشت، آیا معیت یک شیء با علت، اقتضای تقدّم آن شیء را بر معلول از نظر رتبه دارد؟ یا هیچ ملاکی در تقدّم و تأخر رتبی، بین آن شیء مقارن و آن معلولی که معلول علت است، (نه معلول آن مقارن) در آن وجود ندارد؟

لزوم ملاک داشتن تقدم و تأخر نزد فلاسفه

ذیل کلام ایشان این بود که می فرمودند: قاعدۀ حلیت، مثل ایجاب احتیاط در آن مسألۀ نفس مردّدۀ بین مسلمه و کافرۀ حربیه است، همان طوری که ایجاب الاحتیاط در رتبۀ متأخرۀ از حکم واقعی است، پس قاعدۀ حلیت هم در رتبۀ متأخرۀ از حکم واقعی است برای اینکه شارع می توانست به جای قاعدۀ حلیت، در فرض دوم هم ایجاب احتیاط بکند، و اگر ایجاب احتیاط می کرد، ایجاب احتیاط در رتبۀ متأخرۀ از حکم واقعی می بود. پس قاعدۀ حلیتی که شارع می توانست بجای این قاعدۀ حلیت، ایجاب احتیاط بکند، همین مقدار کفایت می کند در اینکه ما حکم کنیم که این از حکم واقعی تأخر دارد«کما ان ایجاب الاحتیاط فی النفس المردّده بین المسلمه و الکافره متأخر رتبه عن الحکم الواقعی کذلک قاعده الحلیه المجعوله فی الشک فی الحلیه و الحرمه».

لکن این، خلاف آن چیزی است که فلاسفه می گویند که تقدمها و تأخرهای رتبی باید ملاک داشته باشد. در مسأله ایجاب احتیاط، ملاک دارد، اگر حفظ نفس مسلمان، واجب نباشد، معنا ندارد شارع در صورت شک، احتیاط را واجب بکند. پس خود ایجاب احتیاط «فی صوره الشک لا یعقل و لا یتحقق الا مع فرض کون الحکم الواقعی» که عبارت از وجوب حفظ نفس محترمه باشد. اما در مسألۀ قاعدۀ حلیت چطور؟ چه ملاکی در او وجود دارد که شما حکم به تأخر می کنید؟ فقط می گویید: شارع می توانست بجای قاعدۀ حلیت، ایجاب احتیاط را قرار بدهد، پس معلوم می شود که قاعدۀ حلیت در عرض ایجاب احتیاط است، و