سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 10 صفحه 196

اینجا به چه چیزی باید مراجعه کرد؟ مرحوم شیخ می فرماید: اینجا نیازی به استصحاب عدم اتیان به نماز ظهر و عصر نیست. لازم نیست که ما عدم اتیان را احراز کنیم، همین که شک داشته باشیم که در مقابل اشتغال یقینی، ذمّه ما به نماز ظهر و عصر، فراغ یقینی تحقق دارد یا نه؟ می بینیم که قاعدۀ اشتغال قبل از استصحاب، مسأله را تمام می کند، می گوید: اشتغال یقینی، فراغ یقینی لازم دارد و وقت هم الان برای شما باقی است. یک ساعت به غروب مانده، شک دارید که نماز ظهر و عصر را اتیان کردید یا نه؟ قاعده اشتغال در اینجا محکّم است و هیچ نوبت و مجالی برای استصحاب عدم اتیان به نماز ظهر و عصر باقی نمی ماند.

به عبارت دیگر: ما در باب استصحاب می خواهیم از آن یقین سابق کمک بگیریم، اگر در جائی، اثر روی خود شک بار شده، دیگر نیازی به آن یقین سابق وجود ندارد، نیازی به حالت سابقۀ متیقنه وجود ندارد، اینجا دیگر نوبت استصحاب نخواهد بود.

مرحوم شیخ می فرماید: در ما نحن فیه هم مسأله همین طور است؛ برای اینکه به مقتضای ادلۀ اربعه ای که ما اقامه کردیم برای شما روشن شد که اسناد الی اللّه به غیر علم این«یکون حراما» و به نظر ایشان، لازمۀ حرمت، عدم حجیت است. دیگر مجالی برای استصحاب عدم حجیت باقی نیست. پس به نظر مرحوم شیخ مثل همان مثال نماز، که قاعدۀ اشتغال محکّم است نه استصحاب، در ما نحن فیه هم حکم روی نفس شک بار شده، روی عنوان عدم العلم بار شده است. لذا دیدید که در آن روایت واردۀ در انواع و اقسام قضات، تعبیر این بود«رجل قضی بالحق و هو لا یعلم». حکم روی نفس«لا یعلم» بار شده است. دیگر اینجا لازم نیست که ما استصحاب عدم حجیت را جاری کنیم، بلکه جائی برای استصحاب نیست. این اشکال را مرحوم شیخ به استصحاب عدم حجیت کرده اند.

عدم نیاز به اثر شرعی با وجود حکم شرعی در استصحاب

لکن مرحوم محقق خراسانی(ره) در حاشیه ای که بر رسائل مرحوم شیخ(ره) دارند و از حواشی بسیار پر ارزش و پر محتوای رسائل است، دو اشکال به مرحوم شیخ دارند؛ یک اشکالشان این است: در استصحاب یک وقت مستصحب ما موضوعی از موضوعات است که نفی و اثباتش فرقی نمی کند، یک وقت هم مستصحب ما خودش حکم شرعی است. در آنجائی که مستصحب ما موضوع برای یک حکم شرعی باشد، استصحاب که جریان پیدا می کند، باید بلحاظ همان اثر شرعی مترتب بر مستصحب باشد، و الاّ اگر یک استصحاب