سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 10 صفحه 22

باب واجبات تعبّدیه به نام اطاعت مطرح است نه مطلق موافقت با امر مولی) عبارت از این است که مکلّف منبعث بشود عن بعث المولی و متحرک بشود به تحریک امر مولی که عبارت از تحریک و بعث اعتباری است که در باب صیغه امر و در مفاد صیغه امر، مطرح کردیم.

پس اگر مولی بعثی داشته باشد و به دنبال آن بعث، عبد منبعث بشود و این انبعاثش هم ناشی از بعث مولی باشد، اینجا اطاعت تحقق پیدا می کند. اما در امتثال علم اجمالی و به عبارت دیگر: در احتیاط، این انبعاث مکلّف، ناشی از بعث نیست، بلکه ناشی از احتمال بعث مولی است. اگر از مکلّف سؤال بکنند که چه چیز سبب شد که نماز جمعه را بخوانید؟ در جواب می گوید: احتمال این که نماز جمعه در روز جمعه مبعوث الیه مولی باشد. و همین طور اگر از عبد و مکلّف در رابطۀ با صلاه ظهر سؤال بکنند که چه چیز سبب خواندن نماز ظهر شده است؟ جواب می دهد داعی و محرک، احتمال تعلق بعث به نماز ظهر بوده است.

پس در هیچ کدام از این دو مسأله، بعث و حقیقت بعث، کأن دخالتی در انبعاث مکلّف نداشته است، و چون معنای اطاعت و حقیقت اطاعت، انبعاث ناشی از بعث مولی است، باید بگوییم که در اینجا اطاعت تحقق پیدا نکرده است. آنچه را که عقل در رابطۀ با حقیقت اطاعت معتقد است، در امتثال علمی اجمالی نمی تواند تحقق پیدا بکند. این یک دلیل یا یک تقریب برای بیان مرحوم محقق نائینی است.

در رابطۀ با این تقریب، سیدنا الاستاذ الامام(قدس سره الشریف) جوابهایی داده اند که با انضمام به بعضی از جوابهای دیگری که عرض می کنیم، مجموعا جواب خوبی از این دلیل خواهد بود.

عدم کفایت امتثال علمی اجمالی در صورت دخالت انبعاث در معنای اطاعت

یک جواب، عبارت از مسأله نقض است که لازمه این بیان، این است که امتثال علمی اجمالی حتّی در صورتی که از امتثال تفصیلی هم تمکن نداشته باشد، نمی تواند کافی و مجزی باشد برای اینکه اگر لازم شد که در صدق اطاعت، انبعاث ناشی از بعث باشد و در اطراف علم اجمالی، انبعاث ناشی از بعث نیست، پس چه فرقی می کند بین مواردی که تمکن از امتثال تفصیلی وجود داشته باشد، یا تمکن وجود نداشته باشد؟ باید دایرۀ اشکال را توسعه دهیم در حالی که تکیۀ بحث ما بیشتر نسبت به امتثال علمی اجمالی است. در موارد تمکن از امتثال تفصیلی، یک محظوری برای خصوص این مورد می خواهیم پیدا کنیم که این محظور