سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 10 صفحه 24

دخالت بعث در معنای اطاعت از نظر وجود واقعی یا علمی

نکته مهمی که امام بزرگوار روی آن تکیه داشتند، عبارت از یک مسألۀ کلی است که ربطی به خصوص موارد علم اجمالی ندارد، یک ضابطه کلی است، حتی در موارد علم تفصیلی هم این مسأله، مطرح است و آن این است که این که می گوییم: انبعاث باید ناشی از بعث باشد، آیا مقصود شما از بعث، بعث بوجوده الواقعی است یا بعث بوجوده العلمی است؟

اگر می خواهید بگویید که وجود واقعی بعث، مؤثّر و محرّک باشد، در مواردی که مکلّف اصلا علم به بعث ندارد و لو بنحو اجمال، و بطور کلی جاهل است، حتی احتمال وجود بعث را هم نمی دهد، اگر بعث بوجوده الواقعی محفوظ باشد، چطور بعث بوجوده الواقعی می تواند در انبعاث تأثیر کند؟ این مثل مسأله نار و احراق نیست که نار بوجوده الواقعی مؤثر در احراق است، چه کسی بداند چه کسی نداند، چه کسی خطا و اشتباه بکند یا نکند، این تأثیر و تأثّر بین نار و احراق در جای خودش محفوظ است، و مؤثر هم نار بوجوده الواقعی است. آیا در باب بعث، یک چنین مسأله ای را می خواهید پیاده کنید؟ این خلاف واقعیت است، حتی در غیر موارد علم اجمالی، اگر مولی امری صادر کرده باشد و این امر به گوش عبد نخورده باشد و احتمال وجود امر هم ندهد، چطور این امر می تواند نسبت به عبد، مؤثّر و محرّک باشد؟

پس اینکه می گویید: انبعاث باید ناشی از بعث باشد، اگر منظور شما از بعث، بعث بوجوده الواقعی است، هیچ کجا نداریم که انبعاث، ناشی از بعث بوجوده الواقعی باشد بلکه وجدانا این طور است که اگر مولی امری صادر کرد در صورتی که عبد اطلاع بر این امر پیدا کرد، گاهی حالت انبعاث در او تحقق پیدا می کند، گاهی هم با علم به اینکه امری از مولی صادر شده، امر مولی را مورد بی اعتنائی قرار می دهد مثل اوامر شرعیه در مورد عصاه که می دانند امر و نهی وجود دارد، لکن در عین حال تحت تأثیر قرار نمی گیرند. پس باید بعث را بوجوده العلمی مطرح بکنیم.

عدم کفایت وجود علمی بعث برای انبعاث مکلف

تازه؛ مسأله به همین نحوی که عرض کردیم، تمام نمی شود چون بعث بوجوده العلمی، موجب تأثّر و تحرّک مکلّف نیست، بلکه مکلّف حساب می کند که درست است مولی«أَقِیمُوا الصَّلاهَ» دارد، درست که«أَقِیمُوا الصَّلاهَ» به گوش ما خورده، اما باید ببینیم که بر موافقت و