سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 10 صفحه 28

برای انسان که عند الزوال، نماز ظهر و نماز عصر واجب است و گاهی از اوقات(در همین امتثال تفصیلی) از راه طرق و امارات معتبره شرعیه تحقق پیدا می کند، مثل اینکه در بحث حجیت خبر عادل اثبات بکنیم که خبر عادل حجت است و بعد روایت صحیحه دلالت بکند بر اینکه مثلا در روز جمعه، نماز جمعه تعیّن دارد. اگر روایات صحیحه معتبره دلالت بر تعیّن نماز جمعه در روز جمعه کرد، و کسی نماز جمعه خواند، این امتثال، تفصیلی است، منتها منشأش، روایت صحیحه معتبره است. و ممکن است در این مرتبه، این مطلب از طریق اصول عملیه روشن شود، مثل اینکه فرض کنیم در همین مسألۀ نماز جمعه، روایت وجود ندارد و استصحاب، جریان پیدا می کند و مقتضای استصحاب، این است که همان طوری که نماز جمعه در عصر حضور، وجوب تعیینی داشت، همین طور در عصر غیبت هم این وجوب تعیینی به مقتضای«لا تنقض الیقین بالشک» باقی است. اگر کسی به استناد استصحاب بقای وجوب نماز جمعه نماز جمعه را خواند، «هذا یعد امتثالا تفصیلیا» یعنی با پشتوانه استصحابی که به ادلۀ«لا تنقض»، حجیت شرعیه دارد، می فهمد که این عملی که انجام می دهد، اطاعت امر مولی است و اطاعت«أَقِیمُوا الصَّلاهَ» در روز جمعه است. پس اولین مرتبه، امتثال تفصیلی است که«قد یتحقق من طریق العلم و قد یتحقق من طریق الامارات الشرعیه و قد یتحقق من طریق الاصول العملیه» این یک مرتبه امتثال است.

امتثال علمی اجمالی

مرتبه دوم امتثال علمی اجمالی است، همین که مورد بحث ماست. مورد امتثال علمی اجمالی، شبهات مقرونۀ به علم اجمالی است. در مواردی که علم اجمالی به تکلیف تحقق دارد، زمینه این امتثال علمی اجمالی وجود دارد، منتها رتبه اش از امتثال تفصیلی یا متأخر است و یا در عرض هم هستند. (این را در بین کلامشان بیان می کنند.)

امتثال ظنی

مرتبه سوم، امتثال ظنی است، که طرف مقابله، اقتضا می کند که این ظن، ظنی است که«لم یقم دلیل علی حجیته» و الاّ ظنی که دلیل بر حجیتش قائم شده باشد، آن داخل در قسم اول از مراتب امتثال بود، مثل آنجایی که خبر واحد بر وجوب نماز جمعه قائم می شد. این چیزی که مرتبه سوم به نام امتثال ظنی ذکر کرده اند، در مواردی است که«لم یقم دلیل علی اعتبار ظنه»