سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 10 صفحه 285

به عنوان مقدمه، لازم است این بحث تذکر داده شود که فقهای ما، بزرگان ما که ادّله را عبارت از ادّلۀ اربعه می دانند: کتاب، سنت، اجماع و عقل و در حقیقت اجماع را به حسب ظاهر، یک دلیلی مستقلی قرار می دهند، در حالی که در قبال کتاب و در مقابل سنت است.

مقصود از سنت در این ادّلۀ اربعه به قرینۀ عطف بر کتاب، همان سنت محکیه است که سنت محکیه، عبارت از قول و فعل و تقریر معصوم(علیه السلام) است. عطف بر کتاب دلالت دارد بر اینکه اجماع را هم یک دلیل مستقل در ردیف کتاب و سنت و عقل قرار داده اند. آیا واقعیت مسأله روی مبنای اهل بیت(علیهم السلام) و فقهای امامیه، چنین است؟ یا اینکه بین اجماع و ادّلۀ دیگر فرق وجود دارد و آن این است که ادّلۀ دیگر، خودشان حجیت دارند، خودشان اتصاف به حجیت پیدا می کنند. کتاب حجه، قول المعصوم و فعل المعصوم و تقریر المعصوم حجه و از عقل که دیگر بالاتر حجتی نیست او دیگر حجتی است که همۀ حجتها و تمام چیزهایی که معتبر است، ریشه اش از عقل و حکم عقل است. آیا روی مبنای علما و فقهای شیعه در باب اجماع هم مسأله این طور است یا اینکه اجماع بما هو اجماع، نه عقلی دلالت بر حجیت این اجماع دارد و نه نقلی دلالت بر حجیت این اجماع دارد؟

وقتی که ما اجماع را به عقل عرضه کنیم اینطور نیست که حکم کند که«انّه حجه» مثل حجیتی که برای نقل به حسب عقل ثابت است. بعد از آنکه ما اجماع را بر عقل عرضه کنیم چنین جواب مثبتی به ما نمی دهد. اگر از او بپرسیم که«هل الاجماع بعنوانه و ذاته یکون حجه؟» جواب نمی دهد که«انه حجه»، چرا نباید حجت باشد؟ روی چه حسابی اجماع از نظر عقل انتساب به حجیت نداشته باشد؟! از نظر نقل هم آیه و روایتی نداریم که بگوید: «الاجماع حجه» که آیه ای وارد شده باشد فی کتاب الله یا اینکه روایتی وارد شده باشد که حکم به حجیت را روی اجماع بار کرده باشد. نه کتاب و نه سنت دلالتی بر این معنی ندارد.

سرّ قرار دادن اجماع در ردیف ادلۀ اربعه

پس چرا مسأله اجماع به عنوان یکی از ادّلۀ اربعه و در ردیف سائر ادّلۀ اربعه قرار داده شده است؟ این در حقیقت بعنوان مماشات با برادران اهل سنت است و الا اجماع همان طوری که بعدا ان شاء اللّه در وجه حجیت اجماع و در ملاک حجیت بحث می کنیم، می گوییم که اجماع در صورتی حجیت دارد که کاشف از موافقت معصوم(علیه السلام) باشد یا حداقل کشف کند از وجود یک دلیل معتبر غیر قابل خدشه. حداقل یک چنین معنایی در آن وجود داشته