سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 10 صفحه 29

منتها در رابطۀ با امتثال، یک عنوان رجحانی دارد.

ایشان مثالی را ذکر نکرده اند، ولی مثالش در مثل همین مسألۀ نماز جمعه و نماز ظهر است، اگر کسی تمکن نداشته باشد که حکم واقعی را تفصیلا به دست بیاورد، و از طرفی هم تمکن ندارد که بین صلاتین(صلاه ظهر و جمعه) جمع بکند، لکن وقتی که این دو را کنار هم می گذارد به نظر او راجح(به یک رحجانی که دلیل بر اعتبارش قائم نشده) این است که نماز جمعه واجب است و نماز جمعه را اتیان کرد، امتثل امر به اقامه صلاه را به امتثال ظنی غیر معتبر.

امتثال احتمالی

مرتبه چهارم؛ عبارت از امتثال احتمالی است. امتثال احتمالی در مواردی می تواند تحقق پیدا کند؛ یکی شبهاتی که مقرونه به علم اجمالی نباشد، و دیگر، شبهاتی که مقرونه به علم اجمالی است، منتها یا ظنی وجود ندارد یا اگر ظنی وجود دارد، آن طرف مقابل مظنون را انتخاب می کند، مثل همین مثال نماز جمعه و نماز ظهری که عرض کردیم؛ با اینکه به نظرش رجحان دارد که در روز جمعه، نماز جمعه واجب است، لکن در مقام امتثال، نماز ظهر را انتخاب می کند. انتخاب نماز ظهر در این مثال«لا یصدق علیه الا الامتثال الاحتمالی» احتمال در مقابل مظنه، در مقابل علم اجمالی، در مقابل تفصیلی، فقط همین عنوان احتمالی محفوظ است.

ترتب مراتب چهارگانه امتثال از نظر عقل

می فرماید: این چهار مرتبه امتثال، عند العقل وجود دارد. بعد از آخر شروع می کنند، می فرمایند: وقتی که ما سراغ عقل می رویم و از او سؤال می کنیم، بین مرتبۀ سوم و چهارم، ترتب طولیت قائل است، به این معنی که می گوید: در جایی که امتثال ظنی امکان داشته باشد، «لا تصل النوبه الی الامتثال الاحتمالی» امتثال احتمالی برای مواردی است که دست انسان از تمام مراتب امتثال، (مراتب سه گانه اوّل) کوتاه باشد. وقتی که دست انسان از آن مراتب کوتاه شد، آنوقت در آخر کار، دیگر چاره ای نیست جز امتثال احتمالی و الاّ اگر حتی امتثال ظنی که مرتبه سوم است امکان داشته باشد، با وجود امکان امتثال ظنی، نوبت به امتثال احتمالی نمی رسد.