سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 10 صفحه 36

است.

معنای امکان

کلمه امکان گاهی به معنی امکان ذاتی استعمال می شود، و گاهی به معنای امکان وقوعی به کار می رود. امکان ذاتی در مقابل استحاله ذاتیه است، مثل اجتماع نقیضین که استحاله ذاتیه دارد و منشأ و ریشۀ همه محالات هم همین مسأله اجتماع نقیضین است و حتی در مسألۀ اجتماع ضدین ربما یقال به اینکه امتناع اجتماع ضدین، یک عنوانی در مقابل امتناع اجتماع نقیضین نیست، بلکه ریشۀ امتناع اجتماع ضدین هم مسأله امتناع اجتماع نقیضین است و این به عنوان یک فرع و بخشی از مسأله امتناع اجتماع نقیضین مطرح است که تحقیقش در محل خودش است. امتناع اجتماع نقیضین، یک امتناع ذاتی است و اگر کلمه امکان در مقابل این امتناع به کار گرفته بشود، مقصود امکان ذاتی است.

اما امکان وقوعی در مقابل استحالۀ وقوعیه است. امکان وقوعی عبارت از آن چیزی است که خودش بالذات ممتنع نیست، و اگر هم وقوع پیدا بکند، وقوع آن، موجب تحقق یک محالی نخواهد بود. در مقابل استحاله وقوعیه که معنی استحاله وقوعیه این است که یک چیزی فی نفسه مثل اجتماع نقیضین محال نیست، لکن اگر تحقق پیدا بکند به دنبال وقوع آن، یک محالی لازم می آید، یک اجتماع نقیضینی علی فرض وقوع این، تحقق پیدا می کند، که استحاله آن به دنبال استحالۀ اجتماع نقیضین است به این معنا که چون وقوعش مستلزم یک محال ذاتی است، حکم به استحاله آن کرده اند، «اما فی نفسه و بالذات مع قطع النظر عن لازمه، لا یکون امرا مستحیلا».

مقصود از این امکانی که در اینجا بحث می شود، امکان وقوعی است؛ یعنی اگر در خارج این معنا تحقق پیدا بکند و شارع ما را مثلا به یک ظن خاصی متعبّد قرار بدهد، آیا این تعبّد به مظنه، موجب تحقق یک محالی خواهد شد یا موجب تحقق یک محالی نخواهد بود؟ آیا اگر شارع لباس حجیت به قامت یک ظنی بپوشاند، تالی فاسد محال دارد؟ یا هیچ گونه تالی فاسد محالی در کار نیست؟

این مسأله مورد نزاع واقع شده است. مشهور یک طرف قرار گرفته اند، در مقابل مشهور از قدما کسی به نام(ابن قبه) او هم طرف مقابل قرار گرفته و جمعی هم تبعیت از(ابن قبه) کرده اند. مشهور می گویند: مسأله تعبّد به مظنه، امکان وقوعی دارد و از این تعبّد، هیچ تالی