سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 10 صفحه 38

اشکال«عدم الوجدان لا یدل علی عدم الوجود» و جواب آن

بعد کأنّ کسی به ایشان اشکال می کند که به قول شما عدم الوجدان که«لا یدل علی عدم الوجود» اگر شما در عقولتان با تأمل و دقت و بررسی چیزی پیدا نکردید که موجب استحاله بشود، این دلیل بر این نیست که به حسب واقع، موجب استحاله تحقق نداشته باشد. شما موجب استحاله را نیافته اید اما ممکن است که موجب استحاله به حسب واقع تحقق داشته باشد روی همان ملاک«عدم الوجدان لا یدل علی عدم الوجود».

شیخ با توجه به این اشکالی که به او توجه پیدا می کند دفع توهم می کند: می فرمایند: این حرفی که ما زدیم، این یک مسأله ای است عقلائی؛ یعنی عقلاء در رابطۀ با حکم به امکان، همین راه را سلوک می کنند، و همین طریق را طی می کنند؛ یعنی اگر یک جایی موجبی برای استحاله نیافتند، همین کفایت می کند بر اینکه عقلا بنا بگذارند بر اینکه«هذا الشیء متصف بالامکان» دیگر لازم نیست که یک دلیل قطعی بر امکان قائم بشود. همین که یک دلیلی بر استحاله قائم نشد، از نظر عقلا کفایت می کند برای اثبات امکان و استدلال برای امکان.

عدم ثبوت بنای ابتدایی عقلا بر امکان اشیاء

مرحوم آخوند(قدس سره) در کتاب کفایه تقریبا سه اشکال به مرحوم شیخ دارند؛ یک اشکال این است که اولا چنین بنائی از عقلا پیش ما ثابت نشده که در موارد شک در امکان و نبودن یک دلیل قطعی بر استحاله، نبودن یک دلیل قطعی بر استحاله را دلیل بر این قرار بدهند که«هذا الشیء ممکن». چنین بنائی از عقلا ثابت نشده و آن چیزی که از شیخ الرئیس(علیه الرحمه) نقل شده که«کل ما قرع سمعک من الغرائب فذره فی بقعه الامکان ما لم یضدک عنه قاطع البرهان» هر چیزی که از غرائب به گوش شما خورد تا یک برهان قطعی قائم بر استحاله آن نشده، جایگاه آن را عبارت از بقعه امکان قرار بده.

ایشان می فرماید: این کلام به ما نحن فیه ارتباطی ندارد و امکان در این کلام شیخ الرئیس غیر از امکانی است که ما داریم بحث می کنیم. امکان و استحاله مورد بحث ما عبارت از یک واقعیت است. می خواهیم ببینیم آیا به حسب واقع تعبّد به مظنه، اتصاف به استحاله وقوعیه دارد؟ یا به حسب واقع، اتصاف به امکان وقوعی دارد؟ همان طوری که امکان ذاتی و استحاله ذاتیه، دو واقعیت است، امکان وقوعی و استحاله وقوعیه هم دو واقعیت است و بحث ما در