سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 10 صفحه 39

اینجا در همین واقعیت است که اگر از ناحیه شارع تعبّد به مظنه واقع شد، آیا به حسب واقع، استحاله وقوعی دارد؟ یا به حسب واقع، امکان وقوعی دارد و هیچ تالی فاسد و لازم محالی بر آن ترتب پیدا نمی کند؟ پس امکانی که ما در اینجا بحث می کنیم واقعیت است، اما امکان در کلام شیخ الرئیس«فذره فی بقعه الامکان» به معنای احتمال است؛ یعنی چیزی که از اوصاف نفس انسان است و جایگاه آن عبارت از ذهن است.

شیخ الرئیس می خواهد بفرماید که اگر یک مطلب عجیب و غریبی به گوش تو خورد، «فذره فی بقعه الاحتمال» بگو: شاید واقعیت داشته باشد، شاید هم واقعیت نداشته باشد. هر دو احتمال را در رابطۀ با آن در ذهن خودت ایجاد بکن، مگر آنجایی که یک برهانی قائم شده باشد بر اینکه این امر غریب، غیر واقعی است، آن وقت دیگر جای احتمال وجود ندارد.

پس امکان در کلام شیخ الرئیس که تعبیر به امکان هم می کند«فذره فی بقعه الامکان» امکان در مقابل قطع به خلاف است؛ یعنی فوری نگو: این امر غریب و عجیب، دروغ است! بلکه احتمال صدق آن را بده، احتمال کذب آن را بده، مگر اینکه یک برهانی بر کذب آن قائم شده باشد. پس این دلیل بر این نیست که کسی خیال بکند که عقلا یک برنامه ای دارند و آن این است که در مثل ما نحن فیه اگر در امکان واقعی و در استحاله واقعیه یک شیء شک داشته باشند، شیخ انصاری بفرماید که بنای عقلا بر این است که حکم می کنند«بانّه ممکن واقعا» از چه راهی حکم می شود«بانه ممکن واقعا؟» هر دوی آن واقعیت است، هر دوی آن مشکوک است. نمی دانیم آیا به حسب واقع، تعبّد به مظنه، یک امر ممکنی است؛ یعنی تالی فاسدی بر آن ترتب پیدا نمی کند یا اینکه یک امر مستحیلی است و بگوییم: همان طوری که در مسائل دیگر بنای عقلا وجود دارد، اینجا هم بنای عقلا بر این است که«فی موارد الشک فی الامکان الواقعی و الاستحاله الواقعیه یحکم بانّه ممکن واقعا» یک چنین بنایی بلا اشکال ثابت نشده است.

عدم وجود دلیل قطعی بر حجیت بنای عقلا در مقام

ایشان می فرماید: اشکال دوم آن این است که فرضنا چنین بنائی ثابت شده باشد و در بین عقلا یک چنین بنائی محرز باشد، سؤال این است که چه دلیلی دلالت بر حجیت بنای عقلا در این مورد کرده؟ آیا یک دلیل قطعی بر حجیت بنای عقلا در اینجا وجود دارد؟ ما چنین دلیل قطعی نداریم.