سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 10 صفحه 426

تعبیری که در تعلیل شده است: «ان تصیبوا قوما بجهاله» همان طوری که معنای ظاهر آن است، جهل، به معنای عدم العلم است، منتها عدم و ملکه است، جاهل به کسی می گویند که «من شأنه ان یکون عالما و لکنه لیس بعالم»، پس جهل به معنای عدم العلم است. «ان تصیبوا قوما بجهاله» یعنی با عدم العلم با جماعت و قومی مقابله کنید و جنگ بکنید و آنها را از پای درآورید ولی عدم العلم چیزی نیست که اختصاص به خبر فاسق داشته باشد، همان طوری که خبر فاسق، افادۀ علم نمی کند و با وجود خبر فاسق، جهالت تحقق دارد، در مورد خبر عادل هم جهالت تحقق دارد، برای اینکه خبر عادل هم افادۀ علم نمی کند. عدم افادۀ علم، مشترک بین اخبار فاسق و اخبار عادل است، اینطور نیست که اختصاص به خبر فاسق داشته باشد.

پس مبنای این استدلال بر این است که جهالت به معنای عدم العلم است، «لان الجهل یقابل العلم، تقابل العدم و الملکه» و عدم العلم و جهالت هم در مورد خبر فاسق است و هم در مورد خبر عادل.

علت ذکر کلمۀ فاسق در آیۀ نبأ

منتها یک شبهه ای اینجا باقی می ماند و آن این است که کسی از این مستشکل سؤال بکند که اگر علت بین جاهل عادل و فاسق مشترک است، پس چرا خداوند فرمود: «إِنْ جاءَکُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ»؟ روی قاعده می بایست بفرماید: «ان جاءکم مخبر بنبأ، منبأ بنبأ» تعبیر به فسق و فاسق در عنوان موضوع، این روی چه جهتی است؟

به عبارت دیگر: ذکر فاسق با تعلیل به یک علتی که مشترک بین فاسق و عادل است، لغو است، «لا یترتب علیه اثر». چه معنا دارد که عنوان فاسق ذکر بشود، در حالی که علت، مشترک است بین فاسق و عادل؟

جواب این ان قلت این است که شاید ذکر فاسق در موضوع نه برای دخالت در حکم باشد، بلکه برای یک هدف دیگری است که با رعایت آن هدف دیگر عنوان لغویت تحقق پیدا نمی کند، و آن هدف در مورد نزول آیۀ شریفه این بوده که خداوند ضمنا می خواسته بفرماید که این مخبر که عبارت از ولید است یکون فاسقا، که علاوۀ بر بیان حکم، مصداق را هم مشخص کرده باشد که این ولید از آن مخبرهای در درجۀ پائین است و اتصاف به عنوان فسق دارد. اگر کلمۀ فاسق برای این هدف، ذکر شده باشد، هم نکته در ذکر فاسق رعایت شده و هم عمومیت حکم که هر کجا که مسألۀ جهل و عدم العلم است، «اعم من ان یکون المخبر فاسقا او