سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 10 صفحه 43

است که ما در امکان وقوعی بحث می کنیم، اما مورد کلام عقلا، امکان تکوینی است؛ یعنی مسائلی که در رابطۀ با واقعیتهای تکوینی وجود دارد، مثلا شما می دانید که اجتماع نقیضین محال است، می دانید که اجتماع ضدین محال است، اما اگر یک چیزی را شک کردید که آیا محال ام لا؟ و دلیلی بر استحاله آن قائم نشده باشد، در چنین مواردی است که عقلا بنا بر امکان می گذارند و یک اصلی به نام اصاله الامکان بین عقلا مطرح است. اما در ما نحن فیه در مسأله تعبد به مظنه که روی امکان و عدم امکان آن بحث می کنیم، این امکان، امکان تشریعی است.

می خواهیم ببینیم که اگر شارع ما را متعبّد به یک مظنه ای کرد، ما را متعبّد به عمل به خبر واحد کرد، آیا در جوّ تشریع و در عالم تشریع، یک استحاله ای لازم می آید یا نه؟ پس آنچه مورد بحث ما است با آنچه مورد بنای عقلا است به هم ارتباطی ندارد. ما در امکان تشریعی تعبّد به مظنه از طرف شارع بحث می کنیم، و مورد کلام و بنای عقلا، امکان تکوینی است. پس چطور شما شیخ بزرگوار انصاری مطلبی را که در رابطۀ با امکان تکوینی وجود دارد، در مدعا و محل بحث ما که عبارت از امکان تشریعی و استحاله تشریعیه است پیاده می کنید؟ این دلیل با مدعا هیچ گونه توافق و انطباقی ندارد.

برگشت امکان تشریعی به امکان ذاتی و امکان وقوعی

این اشکال در بادی نظر، یک اشکال خوبی به نظر می رسد، لکن در واقع، این اشکال بر مرحوم شیخ بزرگوار انصاری، وارد نیست برای اینکه امکانی که ما در جلسه قبل عرض کردیم روی آن بحث می کنیم، امکان ذاتی در مقابل استحاله ذاتیه نیست بلکه بحث ما در امکان وقوعی است و معنی امکان وقوعی، این است که اگر این شیء، واقع بشود، وقوعش مستلزم یک محال و تالی فاسد محال نباشد. حالا بحث این است که آیا این امکان تکوینی فقط مصداق امکان وقوعی است؟ پس امکان تشریعی داخل در کدام قسم است؟ داخل در مکان ذاتی یا امکان وقوعی است؟ یک مطلب سومی به نام امکان تشریعی ما نداریم؟ امکان تشریعی و امکان تکوینی هر دو مصادیق امکان وقوعی هستند، منتها یک فرقی که وجود دارد این است که دائره این تالی فاسد محال، در شرع اوسع از تالی فاسد محال در تکوین است.

محال در تکوین در حول و حوش اجتماع نقیضین و ضدین و مثلین و دور و تسلسل و امثال ذلک است، اما یک سری از مسائل است که در تکوین هیچ گونه امتناعی ندارد، عمل قبیح از مولای عادی اگر صادر بشود امر ممکن. مولای عادی اگر نسبت به عبید خودش