سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 10 صفحه 440

تعمّد کذب را نمی دهیم، و چون احتمال تعمد کذب جریان ندارد، لذا ترتیب اثر بر خبر عادل «لا یعدّ سفاهه»، به خلاف خبر فاسق، برای اینکه در خبر فاسق، احتمال تعمد کذب جریان دارد، و خبری که عقلا احتمال تعمد کذب در آن بدهند، لا ینبغی که مورد اعتنا و مورد ترتیب اثر واقع شود. پس اگر ما جهالت در تعلیل را به معنای عدم العلم بگیریم، این تعلیل، بین منطوق و مفهوم، مشترک است اما اگر جهالت در آیه به معنی سفاهت باشد، می بینیم کاملا بین خبر عادل و خبر فاسق، فرق وجود دارد. ترتیب اثر بر خبر عادل«لا یکون سفاهه عرفا و فی نظر العقلاء» اما ترتیب اثر بر خبر فاسق، «یکون من مصادیق السفاهه». لذا بعید نیست که ما جهالت را به معنای سفاهت معنی کنیم.

شهادت کتب لغت و آیه بر معنای جهالت

اشکال شده به مرحوم آخوند که شما روی چه حسابی جهالت را به معنی سفاهت معنی می کنید؟ ما دو دلیل برخلاف فرمایش شما داریم: یک دلیل، کتب لغت است. شما به هر یک از کتابهای لغت که مراجعه کنید و معنای مادۀ جهل را از آن کتاب لغت بخواهید، می بینید جهل در مقابل علم استعمال شده. و جهل، یک امر عدمی است و تقابلش با علم، تقابل عدم و ملکه است. این کتب لغت هم در مقابل شما مرحوم آخوند قرار گرفته. این یک دلیل.

دلیل دوم، خود آیۀ شریفه است که در منطوق می گوید: اگر فاسقی برای شما خبری را آورد، واجب است تبیّن کنید. تبین یعنی چه؟ مقصود از تبین در«فتبیّنوا» عبارت از چیست؟ مقصود این است که تفحص کنید و آن واقعیت مسأله را عن علم بدست بیاورید. معنای تبینوا این است که خودتان بروید تفحص کنید تا این واقعیتی که برای شما خبر آورده اند از روی علم و یقین برای شما روشن شود. وقتی که معنای«تبینوا» عبارت از این است که انسان از راه علم واقعیت مسأله را به دست بیاورد، پس معلوم می شود کلمۀ جهالتی هم که در تعلیل ذکر شده، این هم در مقابل این فتبینوا است، پس آن هم جهلش به معنای مقابل علم است و همان عدم العلمی که لغت معنی می کند، در خود آیه هم قرینۀ بر این معنا وجود دارد. این جوابی است که داده شده و در دورۀ گذشته هم من خودم این جواب را ذکر کردم و پسندیدم.

استعمال جهل در مقابل عقل در لسان شارع

لکن به نظرم این جواب قابل مناقشه است، یک مناقشه این است که ممکن است مرحوم