سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 10 صفحه 46

کفایت وقوع تعبّد به ظن برای اثبات امکان آن

اما اگر دیدیم که دلیل ما، یک دلیل قطعی است، یک دلیل قطعی قائم شد علی وقوع التعبّد بخبر الواحد، ما هم که دلیل بر استحاله نداشتیم، ما شاک در این معنا بودیم که آیا تعبّد به مظنه جایز است یا جایز نیست، ممکن است یا مستحیل است؟ (به فرمایش مرحوم آخوند در جلسه قبل:) ما از راه وقوع تعبّد به مظنه به عنوان یک دلیل قطعی که دلالت بر حجیت خبر واحد کرده، دو مطلب را کشف می کنیم؛ یک مطلب را بالمطابقه کشف می کنیم و آن حجیت خبر واحد عادل است، و یک مطلب را هم به دلیل التزام کشف می کنیم، می گوییم: اگر تعبّد به خبر واحد لزوم و وقوع پیدا کرد، پس معلوم می شود که امکان وقوعی دارد، برای اینکه نمی شود چیزی امکان وقوعی نداشته باشد، و معذلک در خارج واقع بشود.

پس در حقیقت ما اینجا دو مطلب را باید دنبال بکنیم؛ یک مطلب این است که آیا ادلۀ قائلین به امتناع تعبّد به مظنه، صلاحیت دارد که مدعای(ابن قبه) و متابعین ایشان را ثابت بکند یا نه؟ حالا اگر کسی در این مرحله فرض کنید قانع شد و تحت تأثیر ادله(ابن قبه) قرار گرفت، این دیگر لازم نیست مسأله ای را دنبال بکند، همین جا مسأله پیش او تمام می شود که نرود دنبال اینکه ببیند تعبّد به مظنه واقعیت دارد یا نه زیرا در مقام ثبوت، محکوم به امتناع است و چیزی که در مقام ثبوت، محکوم به امتناع شد، دیگر نوبت به مقام اثبات نمی رسد.

اما اگر دیدیم که ادله(ابن قبه) تمامیت ندارد و صلاحیت اثبات امتناع و استحاله را ندارد؛ ما همین طور به حالت شک باقی می مانیم که آیا تعبّد به مظنه«هل یکون ممکنا، او یکون مستحیلا»؟ می آییم در مقام اثبات، اگر یک دلیل قطعی(نه دلیل ظنی که تعبّد به آن اول کلام و محل نزاع است) قائم شد بر تعبّد به مثل خبر واحد عادل با اینکه خبر عادل، افاده قطع نمی کند، از اینجا می فهمیم که این تعبّد به مظنه نه تنها در مقام ثبوت، امکان دارد، بلکه علاوه بر مقام ثبوت از نظر مقام اثبات هم وقوع پیدا کرده و اتصاف به واقعیت پیدا کرده است.

پس در نتیجه لازم نیست کسی از ما مطالبه دلیل بر اثبات امکان تعبّد بکند و بگوید: شما مدعی امکان تعبّد به مظنه هستید، «ما دلیلکم علی ان التعبّد بالظن ممکن؟» این مطالبه را نکند، بلکه باید مسأله را از طریق ادلۀ قائلین به امتناع بررسی بکنیم، اگر کسی تسلیم آن دلیل شد، همین جا مطلب خاتمه پیدا می کند، و اگر تسلیم نشد«یبقی مترددا فی الامکان و الاستحاله و بعد التردد» اگر در مقام اثبات، یک دلیل قطعی گفت: تعبّد بخبر الواحد العادل لا یفید الاّ الظن،