سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 10 صفحه 487

راههائی دارد که این راهها، همین یک بعد مسأله یعنی وجوب حذر را ثابت می کند.

راه اول برای استفادۀ وجوب حذر، آن حرفی است که مرحوم آخوند(قدس سره) راجع به استفهام و ترجی و تمنّی و امثال اینها که در قرآن واقع شده دارند که یکی از مشکلات قرآن است، برای اینکه استفهام به معنای حقیقی، ملازم با این است که مستفهم، جاهل به واقعیت مسأله است، در ترجی هم جهل وجود دارد و یا در تمنّی نیز عجز وجود دارد. در تمنی و مانند آن مسائلی هست که با ذات مقدس ربوبی نمی سازد، لذا استفهام به معنای واقعی در آنجا معقول نیست. لیت و لعلّ بمعناهما الواقعی من الترجی الحقیقی و التمنی الحقیقی دربارۀ خداوند مستحیل است.

معنای استفهام و لیت و لعل درباره خداوند تعالی

مرحوم آخوند برای حل این مشکلۀ قرآنیه، این راه را پیدا کرده اند که بگوییم: موضوع له این ادات و این کلماتی که برای این معانی وضع شده و دال بر این معانی است، حقایق این معانی نیست. همزۀ استفهام برای استفهام حقیقی وضع نشده، لیت و لعل برای تمنی و ترجی حقیقی وضع نشده است، برای اینکه اینها ملازم با جهل و ملازم با عجزند و اینها دربارۀ خداوند، مستحیل است و از طرفی هم درست نیست که بگوییم: استعمال این کلمات در قرآن در غیر معنای موضوع له تحقق پیدا کرده، پس باید بگوییم که همزۀ استفهام وضع للاستفهام الانشائی و به عبارت دیگر: لانشاء الاستفهام و بگوییم: استفهام، یک مفهومی است که همان طوری که دارای وجود حقیقی است، دارای وجود انشائی هم هست، مثل مفهوم طلب بنا بر قول مرحوم آخوند که یک طلب حقیقی داریم که در بحث طلب و اراده بحث شد و یک طلب انشائی داریم، کما اینکه یک طلب ذهنی هم داریم. طلب ذهنی عبارت از تصور مفهوم طلب است. اگر کسی معنا و مفهوم طلب را تصور کرد، با این تصور، مفهوم طلب، وجود ذهنی پیدا می کند، مثل وجود ذهنی انسان که عبارت از تصور ماهیت انسان است، در مقابل وجود خارجی که عبارت از زید و عمرو و بکر و امثال اینهاست.

وجودات ذهنیۀ انسان، آن تصوراتی است که نسبت به ماهیت و مفهوم انسان در ذهن و اذهان تحقق پیدا می کند، منتها ماهیات، مختلف هستند، بعضی از ماهیات علاوۀ بر وجود حقیقی و وجود ذهنی، وجود انشائی هم دارند، اما بعضی از ماهیات غیر از وجود حقیقی و وجود ذهنی، وجود انشائی ندارند، مثل ماهیت انسان که برای انسان، یک وجود سومی به نام