سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 10 صفحه 534

چون قدر جامع، متفق همۀ روایات است. و اگر قدر جامعی وجود ندارد، دیگر از دائرۀ تواتر خارجش می کنیم، برای اینکه مائیم و یک سلسله روایات و هیچ گونه قدر جامعی هم نیست، اینجا باید یک یک این روایات ملاحظه بشود و در رابطۀ با هر کدام وقتی بررسی می کنیم، جز احتمال صدق و کذب چیز دیگری نیست. پس عنوان تواتر یعنی چه؟

این فرمایش ایشان هم نقضا و هم حلاّ قابل جواب است.

جواب نقضی به مرحوم نائینی(ره) از طریق علم اجمالی

اما نقضا؛ در موارد علم اجمالی در هر کجا علم اجمالی وجود دارد، ما یک معلوم بالاجمال داریم و در کنار معلوم بالاجمال، اطراف علم اجمالی هر کدام جز یک شبهه و یک احتمال، چیزی در آن جریان ندارد. وقتی شما علم اجمالی دارید به اینکه روز جمعه یا نماز ظهر واجب است و یا نماز جمعه، اینجا یک معلوم بالاجمال هست، و آن احد العنوانین است، اما هر کدام را مشخصا ملاحظه کنیم و روی آن دست بگذاریم، جز ابهام و اجمال و تردید، چیزی وجود ندارد. نماز ظهر به تنهائی، مشکوک است، نماز جمعه هم به تنهائی مشکوک است، لکن این دو شک طوری است که همراه آن علم اجمالی هم وجود دارد. پس این که خیال بشود که اگر در یک یک آنها احتمال کذب جریان داشته باشد، این مانع از آن علم است که بر اثر تواتر حاصل می شود، موارد علم اجمالی خیلی روشن کنندۀ این معنی است.

برگشت تواتر اجمالی به تواتر معنوی

و اما جواب حلّی ایشان اینطور است: (همان طوری که دیروز من اشاره کردم) اگر بخواهند این حرف را بزنند که تواتر اجمالی، یک شعبه اش برگشت می کند به تواتر معنوی و یک شعبه اش هم اثری بر آن بار نمی شود، آنجائی که قدر جامع و قدر متیقن وجود دارد، دیگر چرا اسمش را تواتر اجمالی بگذاریم؟ بعد از آن که قدر متیقن هست و همۀ روایات در رابطۀ با قدر متیقن، مشترک هستند، از اول، بواسطۀ این قدر متیقن، اسمش را تواتر معنوی می گذاریم، چرا اسمش را تواتر اجمالی بگذاریم؟ با وجود قدر متیقن ما می دانیم که این قدر متیقن از امام(علیه السلام) صادر شده است، و اگر قدر متیقن وجود دارد، ایشان می خواهند بگویند: اینجا تواتر اجمالی است، لکن تواتر اجمالی چه فایده ای دارد؟ حالا فرضنا که شما اسمش را تواتر اجمالی بگذارید، لکن چه فایده ای بر آن مترتب است؟ شما به استناد این